|
217
asarini o‘rganar ekan, unda geometrik kompozitsiyalarni, guruhiy holatlarni, tasvirlangan shakllarni bir-biri
bilan va asarning foni bilan munosabatiga e’tibor qaratadilar.
Estetika kategoriyalarining an’anaviy va zamonaviy tasnifi. Go‘zallik va uning muqobillari
Estetika falsafiy fanlardan biri sifatida o‘z kategoriyalarini ishlab chiqqan bo‘lib, ulardan asosiylari –
go‘zallik, ulug‘vorlik, fojialilik, kulgililikdir. Estetika fanining barcha muammolari aslida go‘zallik
muammosi bilan muayyan darajada bog‘liqdir. Go‘zallik nafosat olamining mag‘zi, asosiy belgisi, bosh
xossasi, asosiy mohiyatini tashkil qiladi. Har qanday estetik muammoning echimini topganimiz sari
go‘zallik yanada yorqin namoyon bo‘lib boradi. Estetik munosabatlarni estetik ob’ekt va estetik sub’ekt
tabiatini in’ikos etish bilan birga go‘zallikning u yoki bu tomonlari ham mushohada etiladi.
Go‘zallik
– bu
asosiy estetik qadriyat bo‘lib, uni idrok etish qobiliyati esa estetik sub’ektning asosiy xossasidir. Bu
xususiyat estetik ong va uning asosiy qismlariga ham taalluqlidir.
Estetik his-tuyg‘u,
eng avvalo go‘zallikni his etish jarayonini anglatadi.
Estetik orzu
esa go‘zallikni
inson xohlagan u yoki bu tasavvurlar tarzida ifodalaydi.
Estetik did
bo‘lsa ko‘p jihatdan shaxs va jamiyat
nimani go‘zallik sifatida, nimani xunuklik sifatida idrok etishida namoyon bo‘ladi.
Estetik qarashlar
go‘zallikning tabiati va mohiyati haqidagi fikrlarni anglatadi.
a) Mutafakkirlarning aytishlariga qaraganda, go‘zallik haqida fikr yuritish va uni bayon qilish
nihoyatda murakkab va mashaqqatli jarayondir. Go‘zal, ijobiy his-tuyg‘u uyg‘otadigan narsani ko‘rsatish
oson. Lekin o‘sha narsa nima uchun go‘zal ekanligini tushuntirib berish qiyin. Go‘zallikning tabiati va
mohiyati haqida juda ko‘p fikr-mulo-hazalarning mavjudligi uning murakkabligi, ko‘p qirraligidadir. Ilmiy
tushunchalar tizimida ham go‘zallik muammosini tushuntirish ancha qiyin. SHuning uchun go‘zallik
muammosiga falsafiy yondoshish zarur.
Qadimgi yunon faylasufi Platon bu muammoni ilk bor «Nima go‘zal?» va «Go‘zallik nima?» degan
savollarga ajratish bilan tarixga go‘zallik haqidagi falsafiy ta’limotning asoschisi bo‘lib kirgan edi.
Go‘zallikni u jonli, hissiyotli, o‘zgaruvchan narsalar olamidan ajralib qolgan abadiy ruh - g‘oya sifatida
ta’riflaydi.
Go‘zallik tuyg‘udan yuqoriroq tabiatga ega bo‘lgani uchun uni faqat aql vositasida anglash mumkin.
Go‘zallik haqidagi bu «Platon yo‘nalishi» F.Akvinskiy, Gegel ijodida davom ettirildi. Gegel fikricha,
mutlaq ruh–g‘oya go‘zallikning namoyon bo‘lishidir, san’at go‘zallikning asl makonidir, go‘zallik bu aniq
turdagi hodisalar kamolotining namunasidir, ya’ni go‘zallik mukammallik va kamolot bilan bog‘liqdir.
“SHunday narsa go‘zalki, agar undagi tug‘ma belgilar to‘la tarzda namoyon bo‘lsa, shunday inson go‘zalki,
agar unda yaxshi insoniy fazilatlar va sifatlar mujassamlashgan tarzda ko‘rinsa”. Ingliz faylasufi D. YUm
fikricha, go‘zallik narsalar sifatini bildirmaydi, balki narsalarni mushohada qilayotgan inson ruhi darajasida
amal qiladi; ya’ni har bir inson ruhi o‘zi belgilagan, tanigan, anglagan go‘zallikni ko‘radi. Bu ta’limotlarda
go‘zallikning ma’naviy mazmundorligi masalalari aks etadi.
Ikkinchi yo‘nalish: Qadimgi yunon mutafakkiri Aristoteldan boshlanadi. Aristotel go‘zallikni real
voqelik in’ikosi sifatida talqin etadi. U go‘zallikni moddiy olamning moslik, aniqlik, hamohanglik, mezon-
o‘lchovlik kabi miqdoriy va makonli tavsiflari bilan bog‘lab mushohada qiladi.
Aristotel fikriga ko‘ra, go‘zallik zaminida inson va narsalarning bir-biriga muvofiqligi, loyiqligi,
mosligi aqidasi yotadi. O‘zining mazkur g‘oyasini asoslash uchun u «o‘ta kichik narsa go‘zal bo‘la olmas
edi, chunki oz vaqt ichidagi tasavvur qorishib ketadi, o‘ta ulkan narsa go‘zal bo‘la olmas edi, chunki uni
idrok etish birdaniga sodir bo‘lmay, uning birligi va yaxlitligi yo‘qolib ketadi», - deb uqtiradi. Go‘zallik
muayyan mezon – o‘lchov ko‘rinishdagina namoyon bo‘ladi. Uning fikricha, go‘zallik sifatiga nafaqat tabiat
hodisalari, balki adolat, mardlik, sahovat, donishmandlik kabi yaxshi insoniy fazilatlar ham kiradi.
Uyg‘onish va ma’rifatparvarlik davri estetik qarashlarida go‘zallikning tabiiy qonunlarini ishlab
chiqish, ularni san’at sohasiga ham tadbiq etishga urinishlar bo‘lgan. Masalan, Didro go‘zallikning ichki
Do'stlaringiz bilan baham: | 
