Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

V.2.2. Жинсий кўпайишнинг цитологик асослари
Эркак ва урғочи жинсий ҳужайраларнинг ўзаро қўшилишидан, яъни 
уруғланган тухум ҳужайра - зиготадан янги организмнинг пайдо бўлиши 
ва ривожланишига жинсий кўпайиш деб аталади. Ҳайвон ва ўсимликлар-
нинг жинсий кўпайишида авлодлараро яқинликнинг изчиллиги жинсий 
ҳужайралар – тухум ҳужайра ва сперматозоидлар орқали амалга ошири-
лади. Бунинг ҳайрон қоларли жойи шундаки, жинсий ҳужайраларнинг 
катталиги организм катталигига нисбатан жуда кичик (одам тухум 
ҳужайрасининг массаси 10
-5 
г, сперматозоидиники эса 10
-9
г) бўлишига 
қарамай, ота-онада мавжуд бўлган барча белги ва хоссаларнинг ирсий 
ахбороти – генларини келгуси авлодларга ўтказади. Бу жараён қандай 
содир бўлади? Ҳайвон ва ўсимликларда жинсий ҳужайраларнинг ривожла-
ниш йўли ҳамда уруғланиш жараёни турлича бўлса-да, аммо улар ҳар 
иккаласининг асосида ўхшаш механизмлар ётади. Ҳайвон ва ўсимликларда 
жинсий ҳужайраларнинг етилишида характерли жараён – 
мейоз
бўлиниш 
содир бўлади. 
Жинсий ҳужайраларнинг ривожланишида рўй берадиган мейоз 
кетма-кет бўладиган икки бўлинишни ўз ичига олади: 
1.
Редукцион бўлиниш, бунда хромосомалар сони икки марта 
камаяди, ҳужайра диплоидли ҳолатдан гаплоид ҳолатга ўтади; 
2.
Эквацион бўлиниш, бунда ҳужайра гаплоид сонли хромосомалар 
тўпламини сақлаб қолади. 
Мейоз цикли кетма-кет содир бўладиган босқичлар қаторидан иборат 
бўлиб, уларда хромосомалар қонуний ўзгаришларга учрайди. Мейознинг 
биринчи бўлинишига кирадиган босқичлар I рақами, иккинчи бўлинишга 
кирадиганлар эса II рақами билан белгиланади. 

---

172 
Интерфаза
Профаза I
Интеркинез
Профаза II
лептотен
зиготен
пахитен
диплотен
диакинез
Метафаза I
Метафаза II
Анафаза I
Анафаза II
Телофаза I
Телофаза II
Редукцион бўлинишга ядронинг I профазадан I телофазагача, 
эквацион бўлинишга эса II профазадан II телофазага қадар бўлган ядро 
ўзгаришининг цикли киради. 
Иловадаги 37-расмда мейознинг схемаси келтирилган. I профаза 
жуда мураккаб босқич бўлиб лептотен, зиготен, пахитен, диплотен ва 
диакинез деб аталган 5 та кенжа босқичларни ўз ичига олади. 
Лептотен
да хромосомаларнинг спиралсимон ўралиши ва йўғонла-
шиши бошланади. Ёруғлик микроскопида кўринаётган иплар диплоид 
сонда бўлиб митоз профазасининг бошланишидаги хромосомаларга ўхшаш 
бўлади.