Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Ирсий 
ўзгарувчанликда 
гомологик 
қаторлар 
қонуни
. 
Н.И.Вавилов турли систематик гуруҳдаги ўсимликларда ирсий 
ўзгарувчанликни ўрганиб гомологик қаторлар қонунини яратди. Бу қонун 
қуйидагича таърифланади: 
“Генетик келиб чиқиши яқин бўлган турлар ва туркумлар (авлодлар) 
ирсий ўзгарувчанликнинг ўхшаш қаторлари билан мунтазам шундай 
тартибланадиларки, бунда бир тур доирасида формаларнинг қаторларини 
билган ҳолда, бошқа турлар ва туркумларда ҳам аналогик формаларнинг 
мавжудлигини олдиндан билиш мумкин”. Умумий тизимда турлар ва 
туркумларнинг генетик келиб чиқиши қанчалик яқин бўлса, у ҳолда 
улардаги ўзгарувчанлик қаторлари шунчалик тўлиқ ўхшаш бўлади.
Н.И.Вавилов ўзининг гомологик қаторлар қонунини қуйидаги 
формула билан изоҳлади. 
S
1
(a + б + в + г + д + е + ё + ж + з + и + й + к) 
S
2
(a + б + в + г + ··· + е + ё + ··· + з + и + й + ···) 
G
1
S
3
(a + б + ··· + г + д + ··· + ё + ··· + ··· + и + ··· + ···) 
S
4
(a + ··· + ··· + г + д + е + ё + ··· + ··· + и + ··· + ···) 
Бунда, G
1
– (туркумни), S
1
, S
2
, S
3
, S
4
келиб чиқиши яқин қариндош бўлган 
турларни, а, б, в, г
... 
- ҳар хил белгиларни билдиради. Бу қонунга мувофиқ, 
битта авлод (туркум ёки уруғ) га кирувчи яқин қариндош турлардан 
бирида, масалан, S
1
турида барча белгилар яхши ўрганилиб аниқланган 
бўлса, шу туркумнинг қолган S
2
, S
3
ва S
4
турлари ҳам ўхшаш белгилар 
қаторлари билан характерланадилар, қаторлардаги айрим аниқланмаган 
белгилар аниқланиб тасвирланишлари керак бўлади. 
Ч.Дарвин 1859 йилда чоп этилган “Турларнинг пайдо бўлиши” деган 
асарида белгиларнинг дивергенциясига асосланиб туриб турларнинг келиб 
чиқишини баён этганда битта аждод турдан тарқаган қариндош турларни
битта туркум (авлод) га, қариндош туркумларни битта оилага ва 
ҳоказоларга бирлаштирган эди. Шунга асосланган ҳолда Н.И.Вавилов 

---

341 
гомологик қаторлар қонунини турдан юқори бўлган систематик 
бирликларга ҳам тадбиқ этди: 
S
1
(a + б + в + г + д + е + ё + ж ··· ) 
G
1
S
2
(a + б + в + г + ··· + е + ё + ж····) 
S
3
(a + б + в· + г + д + ··· + ё + ж····) 
S
4
(a + б + в +···· + ··· + е + ё + ··· ) 
G
2
S
5
(a + б + ··· + г + д·+ ··· + ··· + ····) 
S
6
(a + б + ···· + ··· + ··· + е + ··· + ··· )) 
бунда, G
1
, G
2
– битта оилага кирувчи қариндош туркумлар, S
1
, S
2
, S
3 
- 
биринчи туркумга, S
4
, S
5
, S
6
иккинчи туркумга кирувчи қариндош турлар. 
Биринчи туркумнинг S
1 
турида қайд этилган белгиларнинг мунтазам 
қаторлари ҳар икки туркумнинг қолган турларида ҳам ўхшаш бўлиб, агар 
уларнинг айримлари топилмаган бўлса, улар янада чуқурроқ тадқиқотлар 
натижасида қонунга мувофиқ топилишлари муқаррар. 
Н.И.Вавиловнинг бу қонуни 6-жадвалда ғалладошлар оиласи 
доирасида айрим белги ва хоссалар бўйича ирсий ўзгарувчанлик 
гомологияси мисолида келтирилган. Ҳозирги вақтда шуни ишонч билан 
айтиш мумкинки, Н.И.Вавиловнинг бу қонунига асосланиб туриб келиб 
чиқиши умумий бўлган яқин қариндош турларда ўхшаш мутацияларнинг 
келиб чиқиши аниқ. Ҳатто ҳайвонларнинг ҳар хил синфларига кирувчи 
индивидларида морфологик, физиологик, айниқса, биокимёвий белгилар 
ва хоссалар бўйича параллелизмни кузатиш мумкин. Масалан, умуртқали 
ҳайвонлар типининг ҳар хил синфларида ўхшаш мутацияларни учратиш 
мумкин: сут эмизувчиларда альбинизм ва жунсизлик, қушларда альбинизм 
ва патларнинг йўқлиги, балиқларда тангачаларнинг йўқлиги, йирик шохли 
қорамолларда, қўйларда, итларда, қушларда калта оёқлилик. 
Биокимёвий белгиларнинг мутацион ўзгарувчанликдаги гомологик 
қаторлари нафақат юксак организмларда, балки содда организмлар ва 
микроорганизмларда ҳам учрайди.