Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Кимёвий моддаларнинг мутагенлик таъсири. 
Организмдаги 
мутацион жараённи ўрганиш натижасида ҳар қандай ташқи ва ички муҳит 
омилларининг мутация келтириб чиқаришлигини аниқлашга имкон берди. 
Кўпчилик кимёвий моддаларнинг ҳам мутация келтириб чиқаришлиги 
исботланди. Кимёвий мутагенез ҳам генетиканинг алоҳида бир тармоғига 
айланди. ХХ асрнинг 30-йилларига келиб дрозофилада кимёвий мутагенез 
кашф этилди. Дастлаб В.В.Сахаров (1932), сўнгра М.Е.Лобашев ва 
Ф.А.Смирнов (1934) айрим бирикмаларнинг (йод, уксус кислотаси, 
аммиак) Х-хромосомада рецессив летал мутацияларни келтириб 
чиқаришларини аниқладилар. 1939 йилда С.М.Гершензон дрозофилада 
экзоген ДНКнинг кучли мутагенлик эффектини аниқлади. 1946 йилда 
И.А.Рапопорт кучли кимёвий мутаген-этилениминни, Ш.Ауэрбах ва 
Дж.Робсонлар эса-азотли ипритни аниқладилар.
 
Кимёвий мутагенлар ўзларининг эффектлари бўйича жуда хилма-
хилдир. Уларнинг айримлари ўзларининг таъсир этиш активлиги, келтириб 
чиқарадиган мутацияларининг типлари бўйича ионловчи радиациянинг 
таъсирига ўхшаса, бошқа кимёвий мутагеннинг таъсир доираси улардан 
кескин фарқ қилади. Қатор кимёвий мутагенларнинг (масалан этиленимин) 

---

344 
эркак ва урғочи жинсий ҳужайраларга таъсир этишда келиб чиқадиган 
мутацияларнинг частотаси мутагенларнинг дозасига боғлиқ бўлади. 
Кимёвий мутагенлар ўзгарувчанлик кўламини кенгайтириб, селекция учун 
аҳамиятли бўлган янги оригинал ўзгаришларни келтириб чиқаради. 
Кимёвий мутагенез эволюцион жараёнда қарор топган селекция учун 
тўсқинлик қилувчи белгилар ўртасидаги коррелятив боғлиқликни узишга 
ёрдам беради. 
Ўзбекистонда ҳам кимёвий мутагенез йўналишида бир қатор 
олимларимиз - Ибрагимов Ш.И., Назиров Н.Н., Эгамбердиев А.Э. ва 
бошқалар ғўза ва бошқа объектларда тадқиқот ишларини олиб борган ва 
бормоқдалар. Кимёвий мутагенез йўли билан Эгамбердиев А.Э. ва 
ҳаммуаллифлари томонидан ғўзанинг “Октябрь 60” нави яратилди. 
Шундай қилиб, кимёвий мутагенезни ўрганишнинг олдида ирсият ва 
ирсий ўзгарувчанлик ҳодисаларининг сирларини очишдек катта вазифа 
турибди.