Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

пахталар очилди. 
 
1 
Р а с у л о в И. Сўз бирикмаси масаласи. Ўзбек тили ва адабиѐти. 1978, 2-сон. 
37-бет; М а м е д о в Ҳ., Б е р д и а л и е в 
А. Сўз бирикмаларида мослашув ҳодисаси борми? — Ўзбек тили ва адабиѐти, 
1973, 3-сон; Ўзбск тили грамматикаси. II кисм, Тошкент, 1976, 16-бет. 
2 
Ўзбек тили грамматикаси, II қисм, ўша бет. 
3 
Р а с у л о в И. Ўша мақола, 38-бет. 
Бошқарув 
Ҳоким қисм талаби билан тобе қисмнинг маълум шаклда келиши бошқарув 
ҳисобланади. Масалан, тобе вазиятдаги қалам сўзи ҳоким вазиятдаги ѐзмоқ сўзи талаби 
билан ўрин-пайт келишиги ѐки ѐрдамчи сўз ѐрдамида боғланади: 1) қаламда ѐзмоқ;
2) қалам билан ѐзмоқ. 
Ҳоким қисм бошқарувчи, тобе қисм бошқарилувчи саналади. Тобе қисмни ҳоким 
қисмга боғловчи восита тобе қисмда — бошқарилувчида бўлади. Шунинг учун тобе 
қисмнинг қайси шаклда эканлиги бошқарув учун аҳамиятли бўлса ҳам, ҳоким 
қисмнинг қандай шаклда бў-лишининг бу алоқа учун аҳамияти бўлмайди. Ана шу ху 
сусияти билан бошқарув алоқаси мослашувдан фарқ қилади (солиштиринг: мослашув). 
Бошқарув алоқасида тобе ҳисм ҳоким қисмнинг синтактик ва мазмуний валентлигини 
юзага чиқариш учун хизмат қилади. Шунинг учун ҳоким қисмнинг к
4
андай сўздан 
ифодаланиши ҳам бундай алоқа учун катта аҳамиятга эга. 
Бошқарувчи сифатида энг кенг қўлланадиган сўз туркуми феълдир. Шу билан 
бирга, от, сифат, сон, равишлар ҳам баъзан бошқарувчи бўлиб келиши мумкин, Шунинг 
учун ҳам бошқарувчининг қандай сўз туркумидан ифодаланишига кўра бошқарув
иккига бўлинади: 
1) феъл бошқаруви, 2) от бошқаруви. 
Ҳоким қисм феъл ва унинг функционал шаклларидан ифодаланган бошқарув алоқаси 
феъл бошқаруви саналади: уйни кўрмоқ, уйдан чиқмоқ. 
Ҳоким қисм феълдан бошқа сўз туркумларидан: от, сифат, сон, равишдан 
ифодаланган бошқарув алоқаси от бошқаруви ҳисобланади: девдан кучли, шамолдан
тез. 
Бошқарув алокасини юзага чиқарувчи воситага кўра бошқарув иккига бўлинади: 1)
келишикли бошкарув, 
2) кўмакчили бошқарув. 
Тобе қисмнинг ҳоким кисмга келишик шакллари орқали боғланиши келишикли 
бошқарув саналади: сенга олдим, темирдан қаттиқ. 
Тобе қисмининг ҳоким кисмга кўмакчилар ѐрдамида боғланиши кўмакчили бошқарув 
ҳисобланади: мактаб томон кетди, ариқ бўйлаб юрди. 
Баъзан тобе қисм ҳоким қисмга келишик шакли билан бирга, кўмакчи ѐрдами 
билан ҳам боғланиши мумкин. Бундай тккита воситали бошқарув келишикли-
кўмакчили бошқарув саналади: мактабга томон кетди - мактаб томонга кетди. 
Шунга кўра, бундай алоқани вариантли ва вариантли бўлмаган алоқага бўлиш мумкин. 
Вариантли бўлмаган алоқада тобе қисм ҳоким кисм талаби билан факат бир шаклга эга 
бўлади: уйдан чиқмоқ, Каримни кўрмоқ. 
Вариантли алоқада эса тобе кисм ҳоким қисмга бир неча шаклда боғланади: узум 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

15 
емоқ — узумдан емоқ мактабга кетмоқ — мактаб томон кетмоқ — мактаб томонга кетмоқ 
вариантларишшг ҳар бири ўзаро умумийлик-хусусийлик, аниқлик-ноаниқлик
маънолари билан фарқ қилади. 
Битишув 
Тобе қисмнинг ҳоким қисмга сўз тартиби ва оҳанг ѐрдами билан боғланиши 
битишув саналади: катта бино* тез юрмоқ, ўнта бола. 
Даврлар ўтиши билан келишик шакли ўз вазифасини йўқотиб, сўз таркибида 
«қотиб» қолиши мумкин. Бу ҳолларда келишик шакллари тобе қисмни ҳоким қисмга 
боғловчи восита бўлиб келмайди. Шунинг учун ҳам бундай сўзлар бошқарув алоқасини 
эмас, балки битишув алоқасини ҳосил қилади: тезда келди, юракдан сўзлади. 
Бу сўзларда к»елишик шаклининг ўз вазифасини йўқотиб, қотиб қолганлиги 
сўроғидан ҳам билиниб туради, бу сўзлар келишикли сўроқни талаб қилмайди: тезда 
(қачон?) кшга тушди, юракдан (қандай?) сўзлади каби. Ўз вазифасидаги келишик 
шаклини олган сўзлар эса шундай келишикдаги сўроққа жавоб бўлади: одмадан 
(кимадан?) олди, китобни (нимани?) ўқиди, дўстидан (кимдан?) эшитилди.