Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

ПАРАДИГМАТИК МУНОСАБАТ 
 
Синтактик бирикмаларнинг макон ва замонга боғлиқ бўлмаган ўзаро 
ассоциатив муносабати парадигматик муносабат ҳисобланади. Маълум бир асосда 
ўзаро ассо-циалашган синтактик бирликлар парадигма аъзолари саналади. 
Парадигма аъзоларининг умумлашмаси эса маълум умумлашмани, кагегорияни 
ҳосил қилади. Парадигма ва унинг аъзолари ўртасида умумийлик ва хусусийлик 
муносабати мавжуд бўлади. Ҳар қандай умумийлик(инвариант) хусусийликлар 
(вариантлар) оркали намоѐн бўлади. Демак, умумийликнинг намоѐн бўлиш 
шакли хусусийликдир. 
Парадигматик муносабат ҳам худди синтагматик муносабат сингари мазмуний 
ва шаклий парадигаатик муносабатларга бўлинади. 
Мазмуний парадигматик муносабат 
Синтактик бирлик икки ва ундан ортиқ вариант— маънолар бирлигидан 
ташкил топган инвариант маънога эга бўлади. 
Маълум синтактик бирлик орқали ифодаланган ипвариант маънонинг вариант 
маънолари муносабати шу синтактик бирликнинг мазмуний парадигмасини 
ҳосил килади. Масалан, эга орқали ифодаланган субъект ин-вариант маъноси 
куйидаги вариант маънолар бирлигидан иборат: 
Агенс (ҳаракатни юзага чиқарувчи): Бола ўйнаяпти. 
Пациенс (агенс таъсирига учровчи субъект): Она боласини ўйнатди. 
Миқдор субъекти: Сув тиззадан ва бошқалар. 
Синтактик 
кўпмаънолилик, 
синтактик 
омонимия 
ҳодисалари 
мазмуний 
парадигматик муноеабатларпи ўз ичига олади 
1
Б о ш м о н о в М. Узбек тилнннпг гап бўлакларини «тил — нутқ» дихотомик 
бўлинишида урганиш. КД, Тошкент, 1991, 76—77-бет. 
2
Б о ш м о н о в М. Уша асар, 78-бет. .26 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

17 
Шаклий парадигматик муносабат 
Синтактик бирликлар реал ҳолда бир қанча нутқий кўринишларда намоѐн бўлади. 
Ҳар қандай синтактик бирлик ўзида моҳият ва ҳодиса, умумийлик ва хусусийлик 
диалектикаснии тил ва нутқ бирликларига бўлиниши орқали акс этгаради. Ҳар бир 
аниқ сўз бирикмаси ѐки гап орқасида қандайдир тил моҳияти ѐтади. Масалан,