Умуртқалилар зоологияси фанининг предмети, ўрганаѐтган объекти ва вазифалари

Қон айланиш тизими. Қушларда катта ва кичик ғқон айланиш 
доираси судралиб юрувчиларга нисбатан тўлиқ ажралган. Артериал ва веноз 
қонлар юракда ва қон томирларида аралашмайди. Юракнинг ўнг томонида 
(ўнг юрак бўлмаси ва ўнг юрак қоринчаси) доимо вена ва чап томонида (чап 
юрак бўлмаси ва чап юрак қоринчаси) артериал қон бўлади. Юраги тўлиқ 
тўрт камерали бўлиб, иккита юрак бўлмасидан ва иккита юрак қоринчасидан 
ташкил топган. Қушларнинг юраги нисбатан анча катта. Масалан, ўрдакнинг 
юрак индекси 0.6 га тенг бўлса, қуѐнда атиги 0.2 га тенг. Қушларнинг 
юрагини массаси уларнинг гавдасини массасига нисбатан тескари 
пропорционал бўлади. Масалан, тана массаси 23 г бўлган снегир қушининг 
юрагини массаси нисбатан 1.3 % ни, массаси 10 г бўлган читтакники 1.8 % ни 
ташкил этади. Юракнинг уриш тезлиги ҳам анча юқори: массаси 0.5 кг 
бўлган қушлар тинч турганда 1 минутда юраги 200-300 марта уради, учганда 
эса 400-500 мартага етади, майда қушлар тинч турганда юраги 1 минутда 
400-600 марта ва учган вақтда 1000 марта ва ундан ҳам ошади. Қушларни 
юксак тараққий этган белгиларидан яна бири бўлиб, қоннинг умумий 
миқдорини ошиши ҳисобланади. Суякли балиқлар қонининг умумий 
миқдори гавда массасининг 3 % ни ташкил қилади. Думсиз амфибияларда 6 
% ни, қушларда эса 9 % ни ташкил қилади. Қоннинг кислород сиғими 
судралиб юрувчиларга нисбатан қушларда тахминан икки баробар ортиқ 
бўлади. Қушларда қон босими ҳам бошқа умуртқали ҳайвонларга нисбатан 
анча юқори бўлади, ўртача 200/120 мм/ симоб устунига тенг, бу кўрсатгич 
сут эмизувчиларда 160/70 га, судралиб юрувчиларда 50/30 га тенг бўлади. Бу 
кўрсатгичларнинг ҳаммаси қушларнинг умумий ҳаѐт фаолиятини юқори 
эканлигини кўрсатади. 
Артериал тизими. Катта қон айланиш доираси чап юрак қоринчасидан 
бошланади, яъни бу ердан битта ўнг аорта ѐйи чиқади (қушларда чап аорта 
ѐйи тўлиқ редукцияланиб кетган). ўнг аорта ѐйи юракдан чиққандан чиқиб, 
ўзидан иккита қон томирини-ўнг ва чап исмсиз артерияларни ажратади, ўзи 
эса ўнг бронхни айланиб ўтиб, орқа аортага айланади ва умуртқа поғонаси 
бўйлаб кейинга қараб оқади. Исмсиз артерияларнинг ҳар бири уйқу, ўмров 
асти ва кўкрак артерияларига бўлинади. Булардан кўкрак артериялари энг 
каттаси бўлиб, кўкрак мускулларига боради (129-расм). Орқа аорта думғоза 

---

бўлимида ўзидан сон ва қуймич артерияларини ажратади, булардан олдин 
орқа аортадан тоқ ички ва ичактутқич артериялари чиқади ва ошқозон ҳамда 
ичакларни артериал қон билан таъминлайди.