M. M. Mirsaidov, P. J. Matkarimov, A. M. Godovannikov materiallar

Ruxsat etilgan kuchlanishlar va mustahkamlikni baholash.

 

Materiallar qarshiligida konstruksiya elementlarining mustahkamligi 

bo‘yicha fikr yuritish uchun nazariy va tajriba yo‘llari bilan har bir 

material uchun kuchlanishlarning chegaraviy qiymatlari aniqlanadi. 

Chunki kuchlanishlar ushbu qiymatlardan oshib ketganda konstruksiya 

materiali normal ishlashi mumkin emas. Bu kuchlanishlarga eng katta 

normal kuchlanish 

σ

m.ch.

 – materialning mustahkamlik chegarasidagi 

---

 

24

normal kuchlanish, ruxsat etilgan normal [

σ

] va ruxsat etilgan urinma  

[

τ

] kuchlanishlar kiradi. Mustahkamlik chegarasidagi normal kuchlanish 

σ

m.ch. 

materialning uzilishi oldidan unda hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan 

eng katta kuchlanish bo‘lib, uning  ta’siridan keyin material ishga 

yaroqsiz bo‘lib qoladi. Bu kuchlanish qiymati materialning xossalariga 

bog‘liqdir. 

Konstruksiya materiali normal ishlashi uchun har doim quyidagi 

shart bajarilishi lozim:  

σ

 max 

≤

 [

σ

]   yoki   

τ

max 

≤

  

[

τ

]

. 

Ushbu shartlar mustahkamlik shartlari deb ataladi. 

Tabiatda mavjud materiallar deformatsiyalanish davrida o‘zini 

turlicha tutishiga qarab shartli ravishda plastik va mo‘rt materiallarga 

ajratiladi. Plastik materiallarga kam uglerodli po‘lat, mis, alyuminiy va 

boshqa metallarni misol qilish mumkin. 

Mo‘rt materiallarga misol qilib cho‘yan, tabiiy va sun’iy toshlar va 

hokazolarni keltirish mumkin. Plastik materiallar deformatsiyalanish 

jarayonida cho‘zilish va siqilishga bir xil qarshilik ko‘rsatadi, ya’ni   

[

σ

]

ch 

= [

σ

]

s

. Mo‘rt materiallarning cho‘zilishga qarshiligi, siqilishga 

qarshiligiga qaraganda ancha kam bo‘ladi, ya’ni [

σ

]

ch

< [

σ

]

s

. 

Bu holda mustahkamlikning qo‘shimcha shartlaridan foydalanish 

kerak: 

max

ch

σ

 

≤

[

σ

]

ch

 

max

s

σ

≤

[

σ

]

s 

Ba’zi  materiallar  uchun  ruxsat  etilgan  kuchlanish  

[

σ

] 

ning  

qiymati 1.1-jadvalda keltirilgan. Agar jadvalda berilgan ma’lumotlarda 

[

σ

] cho‘zilishga yoki siqilishga tegishliligi aytilmagan bo‘lsa, u holda 

berilgan ma’lumot faqat

 

[

σ

]

ch

 

ga tegishli bo‘ladi. Ruxsat etilgan 

kuchlanishlar haqidagi to‘la ma’lumotlar maxsus ma’lumotnomalarda 

berilgan. 

Shunday qilib konstruksiya elementini mustahkamlikka hisoblash 

uchun uning kesimlarida hosil bo‘ladigan kuchlanishlarning eng katta 

qiymatlarini topish kerak ekan. 

Eng katta kuchlanishlar hosil bo‘ladigan kesim xavfli kesim 

deyiladi. 

Ko‘ndalang kesimi o‘zgarmas bo‘lgan sterjenlarda xavfli kesimni 

ichki kuchlar epyurasidan aniqlash mumkin, ko‘ndalang kesimi 

o‘zgaruvchan sterjenlarda xavfli kesimni aniqlash uchun eng katta 

kuchlanishlar epyurasini butun sterjen uzunligi bo‘yicha qurish kerak va  

---

 

25