Davlat tilida ish yuritish

 
9-MAVZU: MONOLOGIK NUTQ SHAKLLARI 
REJA
: 
1. Monologik nutqning asosiy belgilari. 
2. Monologik nutq shakllari. 
3. Tashqi monologik nutq turlari. 
4. Monologik nutqda nutq madaniyati mezonlariga amal qilish. 
 
Tayanch  so‘z  va  iboralar:
  Nutqiy  faoliyat,  nutq  shakli,  monologik  vaziyat, 
nutq mazmuni, monologik nutq, ichki monolog, tashqi monolog, xabar monologi, 
epik  monolog,  lirik  monolog,  dramatik  monolog,  tavsifiy  monolog,  tasviriy 
monolog, portret, peyzaj,  badiiy tasviriy vositalar, badiiy san’atlar, gap qurilishi, 
munosabat ifodasi.  
 
Monologik  nutq  ham  insonning  muloqot  shakli  hisoblanadi.  Inson  nutqi 
sifatida  monologik  nutq  ham  amalda  bo‘lgan  muomala  etikasi  va  tamoyillariga 
bo‘ysunadi.  Monolog  so‘zlovchining  o‘ziga  yoki  tinglovchilarga  qarata  aytgan 
nutqidir.  Monologik  nutqda  so‘zlovchi  o‘ziga  ma’lum  bo‘lgan  voqea-hodisalar, 
o‘z  ichki  kechinmalari  haqida  ma’lumot  beradi.  Monologik  nutq  tinglovchilarni 
faol aralashuvga undamaydi, ulardan aytilganlarga javob talab qilmaydi. Sintaktik 
jihatdan monologik nutq murakkab tuzilgan bo‘lib, keng qamrovlidir. 
So‘zlovchining  o‘z-o‘ziga  yoki  o‘zgalarga  qarata  aytgan,  javob  talab 
qilmaydigan nutqi monologik nutq deyiladi. Monolog so‘zi yunoncha so‘z bo‘lib, 
“monos”  yakka,  “log”-  “soz”,  “nutq”  degan  ma’nolarni  anglatadi.  Demak 
monologik  nutqning  asosiy  xusuiyati,  uning  faqat  bitta  so‘zlovchiga  tegishli 
ekanligi  va  javob  talab  qilmasligidir.  Ammo  bu  nutqning  boshqa  qirralari 
so‘zlovchining  nutqiy  faoliyati  jarayonida  ochiladi.  Nutqning  maqsadi  va 
mavzusi, tinglovchilarning  o‘zaro  munosabati,  yoshi,  jinsi, dunyoqarashi, bilimi, 
jamiyatda  tutgan  o‘rni,  mavqei  monologik  nutqning  mazmunini  belgilaydi. 
Shundan kelib, chiqib undagi tildan foydalanish xususiyatlarini ham aniqlaydi. 
Monologik  nutq  ijrosiga  ko‘ra,  ichki  va  tashqi  monologik  nutq  turlariga 
bo‘linadi.  Ichki  monologik  nutq  badiiy  adabiyotda  qo‘llanuvchi  uslubiy 
usullardan biridir. Bu usul ko‘proq badiiy asardagi qahramonning ichki dunyosini 
yoritish,  tasvirlash  uchun  ishlatiladi.  Bunda  yuz  bergan  voqea-hodisalar  ta’sirida 
qahramonning    xayolida,  ongida,  ichki  dunyosida  paydo  bo‘lgan  fikrlar-
mulohazalar, kechinmalar sifatida bayon etish imkonini beradi. Masalan, Pirimqul 
Qodirov  “Yulduzli  tunlar”  romanida  Boburning  ichki  monologini  shunday 
keltiradi.  “Bu  qilichni  o‘pib,  Boburga  sadoqatli  bo‘lish  haqida  qasamyod  etgan 

---

 
35 
Ahmad Tanbal, nahotki, endi uni egasiga qarshi ko‘tarsa? Boburning  o‘yi oxiriga 
yetmadi.”  
Yoki yana misol,  “Arosat yalangligida yigit yolg’iz o‘zi. 
Y I G I T 
Umrim o‘tdi sarsonlikda, sargondonlikda. 
Yaxshi-yomon zamonlarni ko‘rib keldim men. 
Ba’zan ma’no topa oldim chin insonlikda, 
Ba’zan esa uni yerga urib keldim men. 
Mana, o‘sha tarozibon, u-ku, farishta, 
Insonlardan ko‘ra yuksak turajak-ku u, 
U zotga ham qiyin ekan bunaqa ishda. 
Ko‘zlarida allanechuk norizo tuyg’u. 
Qiyin axir ularga ham – border ko‘zlari. 
Faqatgina farmon berar Ollohi qodir. 
    
 
 
 
 
(Abdula Oripov: “Jannatga yo‘l”) 
Ichki  monologni  yozishda  adabiy  til  me’yorlariga  amal  qilinadi.  Uslubiy 
jihatdan badiiy uslubda yoziladi.   
Tashqi  monologik  nutq  ovoz  chiqarib  aytiladi  va  unda  til  imkoniyatlari 
haqiqatga aylanadi. Tashqi monologik nutq  quyidagi shakllarga bo‘linadi: