Ozbekiston respublikasi oliy va

1
2
3
4
5
I
x
1.  —  algebraik  ifoda 
x
  ning  har  qanday qiymatida  ham  m a’noga 
egami?
2. 
x
  o ‘miga  har  xil  sonlar  qo‘yilsa, 
qanday  qiymatlarga  ega 
bo'ladi?
3 .x   ga berilgan qiymatlar ortib boradimi yoki kamayib boradimi?
4. 
x
  ning qiymatlari ortgan sari algebraik ifoda 
) ning qiymatlari
qanday  o'rgaradi?
0 ‘quvchilar bu so‘roqlarga javob berish bilan 
x
  ning noldan boshqa
har qanday songa teng bo‘la olishini, 
x
  ning qiymati o'zgarsa, 
ning 
qiymati  ham  o‘zgarishini,  x  ning  qiymati  orta  borgan  sari  algebraik
ifoda ( ^  ) ning qiymati kamaya borishini aniqlaydilar.
Bunda  x ning o'zgarishiga  qarab 
ning qiymatlari  ham o'zgarib
boradi.  Masalan,  to ‘g‘ri  to'rtburchakning  perimetri  uning  tomonlarini 
uzunligiga bogiiqdir.
Agar  to ‘g‘ri  to ‘rtburchakning  tomonlari  ortsa,  uning  perimetri 
ham ortib boradi. Yuqoridagi misollarga asoslanib, quyidagicha mulohaza 
yuritish  mumkin.  To‘g‘ri to'rtburchakning tomonlarini  x  o‘zgaruvchi 
va uning perimeter qiymatini esa 
у
  o'zgaruvchi desak, 
x
  o‘zgaruvchining
16 — S.  Alixonov 
241

---

qiym atlari 
x v  x 2
  larga  teng  b o ‘lib, 
у
  o 'zg aru v ch in in g   u larg a  m o s
qiymatlari 
y v y2
 
bo'lganda  ~  ~ 
~
  ekani kelib chiqadi. Yuqoridagilardan
ko‘rinadiki, agar 
x
 
o ‘zgaruvchining qiym ati b ir n echa m arta orttirilganda 
o ‘zgaruvchining unga m os qiym ati shu n ch a m arta ortsa, 
у
  o ‘zgaruvchi 
x
 
o'zgaruvchiga  to ‘g ‘ri  proporsional  b o g ‘langan  bo'ladi.  Bu  qoidaga 
ko‘ra to ‘g‘ri to ‘rtburchakning perim etri uning tom onlariga proporsional 
b o 'la d i.  A m m o  t o ‘g ‘ri  t o ‘rtb u rc h a k n in g   yuzasi  u n in g   to m o n la rig a  
proporsional emasdir.  D oiraning yuzasi esa o ‘z radiusiga proporsionaldir,
*^2
 
r2
y a’n i ^ r  =  ~ -   M asalan,  4,5  m etr  gazlam a  u c h u n   18  so‘m   to ‘langan
b o ‘lsa,  27  m etr gazlam a  u c h u n   n e c h a   so ‘m   t o ‘lanadi?
4,5 
18
=
 
4,5x = 27  18, 
x  =
 108.
1. 
Teskari  proporsional  o ‘zgaruvchilaf> Bu  m avzuni  harakatga  doir 
m asala bilan tushuntirish m aqsadga muvofiqdir. AvtomobH 
t
  vaqt ichida 
tezlik  bilan 
S
  m asofani  o ‘tadi. 
S
  m asofani  bosib  o ‘tish 
t
  vaqt  ЬДап 
v
  tezlikka  bog'liqdir.  v  tezlik  ortsa,  S   m asofani  bosib  o 'tis h   u c h u n  
ketgan 
t
  vaqt  kam ayadi.  Agar 
v
  tezlik  kam aysa, 
S
  m asofani bosish 
u c h u n  ketadigan vaqt  ko'payadi.  B u nd a tezlik bilan vaqt  o ‘zaro teskari 
b o g la n ish d a  bo 'lad i.  Agar 
x
 
o'zgaruvchining  qiym ati b ir n e c h a   m arta 
ortganda 
у
  o'zgaruvchining  qiym ati  h a m   sh u n ch a  m arta  kam aysa, 
у
  o ‘zgaruvchi  x  o'zgaruvchiga teskari proporsional b o ‘la d i.x   o ‘zgaruv- 
chining  qiym atlari 
x v  x2
 
lar  b o 'lib , 
у
  o ‘zgaruvchining  bularga  m os
x2
  _ 
У\
qiym atlari 
y.
 
va 
y.
 
b o ‘lganda  —  -  —   nisbat  o 'rin li  b o ‘ladi,  b u n d an