Ozbekiston respublikasi oliy va

180 
km.  Mashina 
A
  shahardan 
В
  shaharga 
60  
km/soat tezlik bilan jo ‘nab ketdi.  Avtomobil 
x
  soatdan keyin 
A
  shahardan 
qanday masofada bo‘ladi? Avtomobil 
x
 soatda 
60x
  km yo‘l yurgan bo'ladi,  u 
holda 
x
 soatdan  keyin 
A
  shahardan 
180-60.X  
masofada  bo‘ladi. 
180—60*
 
masofani 
у
  desaku holda  y= l 
80—6 0 x  
tenglik hosil bo‘ladi. Biz у  masofa bilan 
x
  harakat vaqti  orasidagi  bog'lanishni  ochib  beradigan  formula  hosil  qildik. 
Hosil  qilingan  formuladagi 
x
  o ‘zgaruvchi  3  dan  katta  bo'lmagan  nomanfiy 
qiymatlar  qabul  qila  oladi,  chunki  avtomobil  3  soatdan  keyin 
В
  shaharga 
keladi. 
_у=180—6 0 x  
tenglikdagi 
x
  ning  har  qanday  qiymati  uchun 
у
  ning 
unga  mos  qiymatini  topish  mumkin.  Masalan,  agar 
x   —
 
1, 
bo‘lsa, 
у
  =  
120
 
agar 
x=2
  bo‘lsa, 
>"=60, 
agar 
x=3
  bo‘lsa, 
у  =
 
0 
bo'ladi.  Bu  degan  so‘z 
у
  ning  qiymati 
x
  ning  qiymatiga  bog'liq  holda  o'zgaradi,  bunday  bog'liqlik 
fimksional  bog‘liqlik  yoki  funksiya  deyiladi.
Ta’rif. 
Agar 
x
 o ‘zgaruvchining h ar bir qiym atiga b iro r/  qonuniyatga 
ko‘ra  o ‘zgaruvchining yagona qiymati  mos keltirilsa, u holda 
у
  o'zgaruvchi 
x
  o ‘zgaruvchining  funksiyasi  deyiladi.
x
 erkli o ‘zgaruvchi yoki argum ent, 
у
 erksiz o'zgaruvchi yoki funksiya 
deyiladi.
Erkli o ‘zgaruvchi 
x
  ning b archa qabul  qiladigan  qiy m atlar to 'p la m i 
funksiyaning aniqlanish sohasi deyiladi. Y uqoridagi m asalada, funksiya- 
ning aniqlanish sohasi  0  dan  3 gacha  boMgan  so nlardan ib oratdir,  y a ’ni
0 
< 
x  <
 3.
243

---

у
  o ‘zgaruvchining 
х
  berilgan qiym atlariga m os qiym atlari funksiya-  - 
ning 
0
‘zgarish  sohasi  deyiladiO < 
у
  <  180.
«Funksiyalar va grafiklar» m avzularini o 'tish da funksional bog'lanish- 
larni o ‘rganishga tayyorgarlik davrida bayon qilingan m ateriallarga yakun 
yasalishi, bu m ateriallar yanada kengaytirilishi va dasturda talab etilgan- 
dek,  yuqori  saviyada  chuqurlashtirilishi  lozim .
Shuning  uchun:
1.  Funksiyani o ‘rganishning turm ushdagi aham iyatini o'quvchilarga 
aniq  ochib  berilishi  kerak.
2.  D astur  bo 'y icha 
« у  =  kx + b
  nijig  grafigi  to ‘g‘ri  chiziq»  ekan ini 
dekard  koordinatalar  sistem asida  k o'rsatib  berish  kerak.
3.  D arsda  funksional  b o g ia n ish n i  ifoda  qiluvchi  yangi  pedagogik 
texnologiyaga doir o‘quvchilam ing kuclii bilan tayyorlangan ko'rgazm ali 
qurollardan  unum li  foydalanish  zarur.
fc
4.  N im a   u c h u n  
у  =
  — 
yoki 
у
 = 
ax1
  ning  grafigi  sin iq   c h iz iq
%
 
% 
b o ‘lm asdan,  egri chiziqdan iborat ekanini o'quvchilarga yetarli ravishda 
tushuntirilishi kerak.
Funksional bog'lanishlarni o ‘qishga tayyorgarlik davrida ham ,  «funk­
siyalar  va  grafiklar»  m avzusini  o'tishda. b a m   og‘zaki  m ashqlarga  o 'rin  
berilishi  kerak.  H olbuki,  quyidagilarga  o ‘xshash  m ashqlarni  o g ‘zaki 
yechish  o'qituvchiga  oz  vaqt  sarflagan  hold a  yaxshi  natijaga  erishish 
im konini  beradi:
1-mashq.
  Sifati  o'rtacha  bo'lgan  I  kg  kartoshkadan  0,136  kg  kraxmal 
olinadi.  Kartoshka  og'irligi  (x 
kg)
  bilan  undan  olinadigan  kraxmal  og‘irligi 
(y  kg)
  orasidagi  bog'lanishni  formula  yordami  bilan  qanday  ifoda  qilinadi?