Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLAT VA HUQUQ
1-§. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi va  
uning ijtimoiy-siyosiy tuzumi 
Chingizxon 1155/1161-yilda tug‘ilgan bo‘lib, otasining ismi Yesugay 
bahodir, onasining ismi esa O‘lun bo‘lgan. Asli ismi Temuchin bo‘lgan. 
Manbalarda keltirilishicha, Temuchin o‘ng qo‘li yumilgan holda kaftida 
qon bilan tug‘ilgan. Bu xabarni u yer yuzida hukmdor bo‘lishi, butun 
dunyo podsholari uning oyoqlari ostida bo‘lishini bashorat qilishgan. 
1205/6-yilda poytaxt Qoraqurumda imperator deb saylanish arafasida u 
mo‘g‘ul-tatar xonlarining ulug‘ xoni – qooni, Chingizxon nomini oldi. 
Unga Chingizxon nomini, mo‘g‘ul dashtlarida yuradigan Tib Tangrisi 
bergan. Mazkur qurultoy paytida Temuchinni minglab xos soqchilari 
qo‘riqlayotgan joyga qanday o‘tib borganligini hech kim bilmaydi. U 
Temuchinni ko‘rib, kecha menga Xudodan sado keldi. Biz yer yuziga 
yangi hukmdorni tanladik. Butun dunyo podsholarini unga bo‘ysundirdik, 
unga Chingizxon deb nom qo‘ydik, deydi. Bu nom Temuchinning o‘ziga 
ham yoqadi, ayonlar esa uni «Chingizxon» deb tan oladi. 
XII asrning oxirlarida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda 
quyi bosqichlarda turgan mo‘g‘ul qavm-qabilalarida qudratli mo‘g‘ul 
davlatini barpo qilish uchun o‘zaro kurash olib borilgan. Hokimiyat 
uchun janglarda Temuchin g‘alaba qozonadi va XII asr so‘ngida ko‘plab 
turkiy elatlardan iborat kuchli mo‘g‘ul davlatiga asos soladi. U 
ko‘chmanchi mo‘g‘ullarning odatlarini asos qilib, kuchli va 
markazlashgan davlat tuzadi. 
XIII asr boshlariga kelib qo‘shni davlatlarni bosib olishga kirishiladi. 
Jumladan, bu davr oralig‘ida Sibir, Sharqiy Turkiston va Xitoy yerlari 
egallanadi. 1218-yilga kelib Temuchin davlati hududiy tuzilishi bo‘yicha 
60 ta tumandan iborat bo‘lgan. 1219-yil fevralda O‘trorga mo‘g‘ullar 
qo‘shinining kirib kelishi bilan O‘rta Osiyo hududida hukmronlik 
qilayotgan Xorazmshohlar davlatiga yurish boshlanadi. 1221-yilda butun 
O‘rta Osiyoda mo‘g‘ullar hukmronligi o‘rnatiladi. 
Davlat tizimining tepasida oliy hukmdor – xon turgan. U maxsus 
chaqiriladigan qurultoyda saylangan. Shu bilan birga oldin hokimiyatni 
boshqargan xonning vasiyati ham hisobga olingan. Taxt meros tariqasida 

---

 134
o‘tishi mumkin bo‘lgan. U urush va tinchlik masalalarini, oliy boshqaruv 
lavozimlariga tayinlash va chetlatish masalalarini hal qilgan. Davlat va 
harbiy boshqaruvda o‘zini faol ko‘rsatgan mansabdor shaxslarni 
taqdirlash ishlarini olib borgan. Xon Chingizxon davrida va undan keyin 
ham davlatning asosiy hududi egasi bo‘lgan. U tarhon yorliqlarini 
chiqargan.  
Davlat boshqaruvida markazlashgan davlat mahkamalari tashkil 
etilmagan. Oliy boshqaruv saroy tomonidan amalga oshirilgan. Mamlakat 
hududi u tashkil topgan davrlardanoq uluslarga taqsimlanganligi bois 
markaziy boshqaruv ta’sis etilmagan. Faqat ulus boshqaruvlari o‘rnatil-
gan. Udel-ulus (o‘lkalar) xon yaqinlari hamda shahzodalar tomonidan 
meros tariqasida olingan va ular xoqonning vassallari bo‘lib hisoblangan. 
Markaz va ulus o‘rtasidagi aloqalar saroy tomonidan olib borilgan.   
Uluslar boshqaruvi borasida xon ulus hukmdori vafotidan so‘ng uni 
marhumning o‘g‘illari, nabiralari, yaqin qarindoshlaridan kimga o‘tishini 
tasdiqlagan. Masalan, Jo‘jining o‘limidan so‘ng Botuxon uning ulusiga 
hukmdor qilib tayinlangan. 
Shuni ta’kidlash joizki, Chingizxon barcha o‘g‘illarini davlatni 
hamjihatlikda boshqarishga chaqiradi. Jumladan, u shahzodalar oldida 
to‘rtta kamon o‘qini alohida sindirib ko‘rsatadi. Keyin esa to‘rtta o‘qni 
birlashtirib, sindirish uchun berganda hech bir o‘g‘ili sindira olmaydi. 
Shunda aytadiki bu o‘qlar ham sizlarga o‘xshar, agar barchangiz birikib, 
biringizni podshoh qilib unga bo‘ysunsangiz, sizlarni hech kim mahv eta 
olmaydi»
1
.
Davlatning oliy boshqaruv organi Qurultoy bo‘lgan. Unda yuqori 
mavqega ega urug‘ zodagonlari, yirik harbiy qo‘mondonlar ishtirok etgan. 
U juda muhim masalalarni hal qilishga vakolatli hisoblanadi. Uning 
yig‘inida xon yakka holda zodagonlarni jazolashi mumkin bo‘lgan. 
Saroy boshqaruv tizimida saroy xo‘jaligi boshqaruvchilari, tungi 
tanaqo‘riqchilari, tana qo‘riqchilari, qo‘riqchilar, kamonchilar, kunduzgi 
xizmatchilar, tungi xizmatchilar va boshqalar faoliyat olib borgan.  
Chingizxon o‘zining eng ishonchli va fidoyi odamlarini saroyning 
asosiy muhim lavozimlariga qo‘yadi. Masalan, o‘zining to‘rt o‘g‘lini har 
qaysisining qobiliyati va saviyasini hisobga olib, davlat lavozimlariga 
biriktiradi. Jumladan, katta o‘g‘li Jo‘jixon – saroydagi tantana va ovni 
tartib etishga, ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyxon – lashkar ishlariga, uchinchi 
1