1- кисм indd

1.3. Шарқ мутафаккирлари таълимотларида меҳнат 
фаолияти ва ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ўрни
Меҳнатга оид муносабатларнинг ўрганилиши, тадқиқ этилиши ҳамда 
алоҳида фан сифатида шаклланишида Шарқ тафаккур ва таълимотининг 
ҳиссаси беқиёсдир. Чунки ёзма манбаларда ва ҳаётий муомалада меҳнат 
муносабатларининг илк пайдо бўлишини айнан Шарқ маданияти ёдгорлик-
лари ҳамда мутафаккирларининг асарлари билан бевосита боғлаш мумкин.
Энг қадимий ҳисобланган ва ислом дини кириб келгунча Осиё, хусусан, 
Ўрта Осиё ҳудудида кенг тарқалган Зардуштийлик дини таълимотида инсон 
ҳамда унинг меҳнатига алоҳида урғу берилган. Ушбу диннинг муқаддас 
китоби саналган ва ўзининг 2700 йиллик тарихига эга «Авесто»да меҳнатга 
оид муносабатларнинг илк талқини ўзига хос тарзда ифода этилган. Мазкур 
китобда аҳолининг чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланиши ҳамда 
хўжалик юритиш масалалари ҳам ёритилиб, унга кўра, қашшоқликни йўқотиш 
ёки унга йўл қўймаслик учун деҳқончилик ва чорвачиликни ривожлантириш, 
янги ерлар очиш бўйича фаол сиёсат олиб бориш кераклиги уқтирилади. 
Шунингдек, агар инсон ерни ташлаб қўйса, унга қарамаса (меҳнат қилмаса), 
гадога айланади, дея таъкидланади. Бу каби қарашларни, қиёсан, замонавий 
фан ва ижтимоий-иқтисодий ҳаётимизда кенг истеъмолда бўлган «иш билан 
бандлик» атамаси шаклланишининг илк кўриниши, дея изоҳлаш мумкин.
Мазкур таълимотда инсоннинг хўжалик фаолиятда табиий муҳит билан 
чамбарчас боғлиқлиги илгари сурилиб, унга танлаш ҳуқуқи берилганлигига 
алоҳида эътибор қаратилади. Бунда замонавий назарияда учрайдиган 
иқтисодиётнинг, шу жумладан, иш билан бандликнинг табиий омилларга 
боғлиқлик тамойили акс эттирилган. Шунингдек, инсоннинг танлаш ҳу-
қуқи ғоясини бугунги кундаги «меҳнатнинг эркинлиги ва ихтиёрийлиги» 
тушунчасига тенглаштиришимиз ҳам мумкин.
Бундан ташқари, «Авесто»даги инсонларнинг коҳинлар, ҳарбийлар, 
чорвадорлар, деҳқонлар ва ҳунармандлар каби ижтимоий қатлам (синф)ларга 
ажратилишини аҳолини иш билан бандлик фаолияти турига қараб (иқтисодиёт 
тармоқлари бўйича) таснифлашнинг дастлабки шакли сифатида ҳам қараш ва 
қиёслаш мумкин.
Иқтисодий ғояларнинг шаклланишида Қадимги Хитой тафаккури ҳам 
алоҳида ўринга эга. Чунки Хитой давлатчилигининг асоси ҳисобланган 
Конфуций таълимотида (эр. ав. VI–III асрлар) инсон ва меҳнат муносабатларига 
ҳам урғу берилган. Унда таъкидланишича, бойликнинг асосини меҳнат ташкил 
этади. Бу ғояни, ўз навбатида, «маҳсулот ишлаб чиқариш ёки моддий қиймат 
яратишда меҳнат омилининг устуворлиги» тушунчасининг илмий-тарихий 
асоси (илдизи) сифатида тушуниш мумкин. Шунингдек, конфуцийликда 

---

I-боб. Меҳнат ва унинг жамият тараққиётида тутган ўрни
32
меҳнат тақсимоти борасида сўз юритилар экан, унга кўра, киши бир вақтнинг 
ўзида кўп касбнинг эгаси бўла олмайди, дея уқтирилади.
Қадимги Ҳиндистонда иқтисодий ғояларнинг вужудга келиши, асосан, 
«Ману қонунлари» ва «Артхашастра» (эр. ав. IV–III асрлар) каби ёдгорликлар 
билан боғлиқ. «Ману қонунлари»да ижтимоий меҳнат тақсимоти, бошқарув 
ва бўйсуниш масалаларига эътибор берилган бўлса, «Артхашастра»да 
эса «қиймат» тушунчаси ўз ифодасини топган. Унда таъкидланишича, 
буюмнинг қиймати уни яратишга кетган иш кунлари билан белгиланади. 
Яъни инсоннинг меҳнати унинг натижасига қараб рағбатлантирилиши 
лозим. Бундан ташқари, мазкур асарда ҳукуматнинг иқтисодий ишларга 
аралашуви қўллаб-қувватланиб, давлат мамлакат ишлаб чиқариш кучларини
ривожлантириши керак, деган ғоя илгари сурилади. Демак, Қадимги Ўрта 
Осиё, Хитой ва Ҳиндистонда меҳнатга оид муносабат ва тушунчаларнинг илк 
кўринишлари (тарифлари) шаклланган ҳамда муомалага киритилган бўлиб, 
кейинчалик вақт ўтиши ва даврлар алмашинуви билан бу борадаги илмий-
амалий қарашлар мукаммаллашиб, ривож топиб борган.