Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

 
Javoblar: 
 
Asosiy tayanch tushunchalar: 
 
 1b), 2v), 3d), 4e), 5a), 6j), 7g), 8yo);  
 
Masala va mashqlar: 
1. 
a) 128 ta katta avtomobil joylashtiriladi. Kichik va o’rtacha avtomobil egalari norozi 
bo’ladilar. 
b) 512 ta kichik avtomobil joylashtiriladi. Katta va o’rtacha mashina egalari to’xtash 
joyiga qo’yilmagani uchun norozi bo’ladilar. 
v) Xar biridan 70 tadan avtomobil joylashtiriladi, lekin 32 kv. metr joy bo’sh qoladi. 
Bozor iqtisodietida sharoitga ko’ra talab va taklif nisbatiga qarab qaror qabul qilinadi. 
 2.) 24 ish kunida o’rtacha 1200 ta palto  
1. teng miqdorda tikilsa reja 67,3% bajariladi. 
2. korxona eng qimmat mo’yna yoqali paltoni tikib, rejani 104,1% ga bajaradi.  
a) Natijada nisbatan arzon palto va bolalar paltosi etishmaydi yoki umuman yo’q. 
b) Bozor iqtisodiyoti sharoitida palto bozorning talabiga ko’ra ishlab chiqariladi. 
Etishmasa ishni 2 smenada tashkil qilish mumkin yoki aksincha ortiqcha bo’lsa, palto tikishni 
kamaytirishmumkin, ya’ni bozor talabiga moslashgan holda ishlab chiqariladi. 
 3. Sotish narxi 315 ming so’m bo’lib o’rnatiladi. Bu o’z navbatida sifatli tovarni sifati 
past tovarlar qisib chiqarishiga olib keladi.  
  4. Magnitafonning sifati haqida axborot etarli emasligi katta risk bilan bog’liq. 
 
 T/N 
 
1T, 2T, 3N, 4T, 5T, 6N, 7T, 8N, 9T, 10N, 11T, 12N  
  
 Testlar 
 
1a, 2b, 3a, 4b,5v, 6d, 7a, 8g. 9g 
 

 
 
 VIII BOB. BOZOR IQTISODIYOTI MODELLARI VA UNING 
O’ZBEKISTONDAGI XUSUSIYATLARI 
 
  
Bozor iqtisodiyotining umuminsoniy iqtisodiyot ekanligini, uning afzalliklari, 
kamchiliklarini, uning ijobiy tomonlari salbiy jihatlariga nisbatan ustunligini, bozor 
iqtisodiyotining umuminsoniy iqtisodiyot ekanligini ko’rib chiqdik. Shu sababdan barcha 
mamlakatlar insoniyatning maqsadiga erishishning eng to’g’ri yo’li, sotsial-iqtisodiy tizimi 
sifatida bozor (aralash) iqtisodiyotini tanlashdi.  
Xozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o’tish umumiqtisodiy jarayon bo’lib, uning umumiy 
va o’ziga xos tomonlari mavjud.  
 Navbatdagi bob bozor iqtisodiyotiga o’tishning asosiy modellari, O’zbekistonning bozor 
iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasini o’rganishga bag’ishlangan. 
 
1-§. Bozor iqtisodiyotiga o’tish umumiqtisodiy jarayon 
 
 Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti tovar xo’jaligi bag’rida bozor iqtisodiyoti vujudga 
kelib, borgan sari rivojlanib borishini ko’rsatdi. XVII—XVIII asrlarga kelib, insoniyat xususiy 
mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o’tdi. Iqtisodiyotda unga xos bo’lgan tub belgilar 
sekin-asta shakllanib, pirovard natijada qator afzalliklar hamda ayrim kamchiliklar bo’lgan 
hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos yaxlit iqtisodiy tizim tashkil topdi. 
 Dastlab, yakka xususiy mulk monopoliyasi hukmron bo’lib, kapitalistik jamiyatga xos 
ziddiyatlar kuchaygan XIX asr o’rtalarida marksistik g’oya vujudga keldi. Bu g’oyaga binoan 
jamiyat a’zolarining farovon yashashi, adolat o’rnatilishi uchun adolatsizlikning bosh manbai — 
xususiy mulkchilik yo’qotilishi lozim edi. Shu g’oyaga binoan sobiq Ittifoq va boshqa ayrim 
mamlakatlarda xo’jalik yuritishning alternativ varianti tarzida ma’muriy-buyruqbozlik, markaziy 
rejalashtirishga asoslangan xo’jalik yuritish vujudga keldi. 
 Bu xo’jalik yuritish shaklida: 
 a) xususiy mulkchilikni yo’qotish; 
 b) bozor — tovar — pul munosabatlarini tugatish; 
 
v) ne’matlar va resurslarni taqsimlashning bozor mexanizmi o’rniga ijtimoiy 
mulkchilikka asoslangan davlat taqsimoti va nazoratini o’rnatish; 
 g) har bir kishining yaratilgan ne’matlardagi ulushini qilgan mehnatiga qarab belgilash, 
mehnat miqdorini esa ish vaqti asosida aniqlash ko’zda tutildi. 
 
Tarixiy paradoks shundaki, marksizmning asosiy kontseptsiya- 
si — insonni nurli kelajakka olib borishning nazariy jihatdan ilgari surilgan g’oyasi bilan tarixiy 
tajribada erishilgan natija keskin farq qildi. Tarixiy tajriba ijtimoiy mulkchilikka bir markazdan, 
reja asosida boshqarishga asoslangan iqtisodiyot sarob ekanligini ko’rsatdi. Shunday bo’lishi 
muqarrar edi. Sababi, xususiy mulkchilikka barham berib, ijtimoiy, ya’ni davlat mulki 
monopoliyasini o’rnatilishi bozor munosabatlarini cheklash, monopolizmni vujudga keltirish va 
bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’lgan raqobatni yo’qolishiga olib keladi. 
 Bozor iqtisodiyotida yuqori darajada bajarilgan ishni rag’batlantirish mehnat bozoridagi 
raqobat orqali hal etiladi. Aynan mehnat bozoridagi raqobat mehnatning yuqori unumdorligi va 
ish sifatini ta’minlaydi. Ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat esa xarajatlarni pasaytirish, 
mahsulot sifatini yaxshilashga olib keladi. Narxlarning erkinligi esa zarur tovar va xizmatlar 
mo’l-ko’lligini ta’minlaydi. 
 
Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan xo’jalik yuritishda ish 
 
haqi markazlashgan tarzda stavkalar asosida reja bo’yicha belgilangan. 
 Iqtisodiy rag’batlantirishdan ko’ra mehnatga majbur qilish ko’proq rol o’ynagan. 
 Korxonalarda mablag’larni muqobil ishlatishning iloji yo’q, chunki butun faoliyat rejadan 
chiqmasligi kerak edi. 
 Zarar keltiradigan korxonalarning bankrot bo’lish xavfi yo’qligi ularning samarali ishlash 
zaruratini yo’qqa chiqardi. Zarar keltiradigan korxonalar dotatsiya olar, foyda keltiradiganlar 

 
 
mablag’i byudjetga o’tkazilardi. Foydaning rag’batlantiruvchi roli yo’qqa chiqarildi. Asosiy 
maqsad direktiv reja topshiriqlarini bajarishga qaratildi. Xar bir korxonaning ish faoliyatiga 
rejani bajarishga qarab baho berildi. 
 Belgilangan narxlarning qat’iyligi ham samarasiz xarajatlar ko’payishiga olib keldi. 
Ikkinchi tomondan, taqchillikning asosiy sabablaridan biriga aylandi. 
  Bozor iqtisodiyoti esa demokratiyaga asoslangan. Iqtisodiy demokratiyaning asosiy 
bozor. U iqtisodiyotdan tortib jamiyat hayotining siyosiy, huquqiy-ma’naviy tomonlarigacha 
demokratlashuviga olib keladi. 
 Bozor munosabatlari tizimida shunday rag’batlantiruvchi kuch jamlanganki, u muttasil 
iqtisodiy o’sish va sotsial rivojlanishni ta’minlaydi. 
 Bozor tizimining afzalligini Tailand, Taybey, Janubiy Koreya, Singapur kabi Osiyo 
mamlakatlari ham namoyish etdi. Xozirgi paytda Xitoy, Sharqiy Germaniya (sobiq GDR), 
Vetnam ham uning ustunligini ko’rsatmoqda. 
 Bozor iqtisodiyotiga o’tish tarixiy ob’ektiv zarurat bo’lib, kelajakda ravnaq topishning, 
oqilona xo’jalik yuritishga erishishning yagona yo’li sifatida O’zbekiston ham bozor 
iqtisodiyotiga o’tish yo’lini tanladi. 
 

 
 
2-§. Bozor iqtisodiyotiga o’tish modellari 
 
 XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o’tish global, ya’ni umumjahon voqeligiga aylandi. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab jarayon, shuning uchun u uzoq vaqt davom etadi. Undan 
tashqari, har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, bozor iqtisodiyotiga 
o’tishning turli modellari, yo’nalishlari asosida amalga oshadi. 
 Bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos yo’li quyidagi omillarga bog’liq: 
 1) geografik o’rin; 
 2) tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi; 
 3) tarixiy taraqqiyot darajasi; 
 4) aholining an’analari va urf-odatlari; 
 5) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi; 
 6) jamiyatning ijtimoiy yo’nalishi. 
 Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo’lib, bular: 
 a) bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi; 
 b) tovarlar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi; 
 v) raqobat kurashiga asoslanishi; 
 
g)iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum tizimi mavjudligi va 
boshqalardan iborat. 
 Bozor iqtisodiyoti barcha mamlakatlarda o’z xususiyatlari va umumiy tomonlarining 
o’ziga xos qorishmasidan iborat bo’lib, ilmiy iqtisodiyotda har xil model (andaza) tarzida 
ifodalanadi. 
 Bozor iqtisodiyotiga o’tish modellarini tarixiy nuqtai nazardan 3 guruhga bo’lish 
mumkin. 
 Ana shunday guruhlarga bo’lishning mezoni qilib, 
 a) davlat dasturlarining maqsadi, yo’nalishi; 
 b) iqtisodiyotni tartibga solish usullari; 
 v) iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi; 
 g) ish haqidagi farq kabilar olinadi. 
 I.  Ѓarbiy Evropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo’li. Bunda 
bozor iqtisodiyotiga evolyutsion o’zgarishlar orqali o’tib boriladi. XX asrning 30- yillariga kelib, 
ayniqsa 50- yillardan bu jarayon yanada tezlashdi. Bu modelni iqtisodchilar klassik model deb 
atashadi. U bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlar uchun namuna bo’lib xizmat qilishi 
mumkin. Chunki, klassik modelda bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari, hayotiyligi sinab 
ko’rilgan. Klassik modelning o’zi ham 3 ga bo’linadi.  
 1.Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli ko’proq fuqarolar manfaatini himoya qilish, uzoq 
muddatli dasturlar ishlab chiqish, aholining haddan ziyod tabaqalanishiga yo’l qo’ymaslik, 
davlat mulkining ulushining boshqa modellarga qaraganda ko’pligi (25—30%) bilan ajralib 
turadi. Bu model Germaniya, Avstriya, Skandinaviya mamlakatlariga xos. 
 2.Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modelida esa davlat tadbirkorlikni rivojlantirish 
uchun sharoit yaratishi, iqtisodiyotni tartiblashda ustun darajada taktik usullardan foydalanishi, 
iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi (10% atrofida) kamligi, aholining tabaqalanishi, kuchli ish 
haqidagi farqning kattaligi bilan ajralib turadi. Bu modelni qo’llagan eng tipik mamlakat sifatida 
AQShni ko’rsatish mumkin. 
 3.Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini himoya qilish, 
asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivojlanishiga yordam berish, davlat mulki hissasi 
kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta emasligi bilan farqlanadi. Bu muhim 
muvaffaqiyat bilan Yaponiyada va uning izdoshlari bo’lgan mamlakatlarda qo’llangan.  
 II. Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tib 
rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari yo’li. 
 Bu yo’l mustamlakachilikdan qolgan qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan bozor 
iqtisodiyotiga o’tish yo’lidir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos belgilar turli xo’jaliklar: azaliy 

 
 
natural xo’jalik, rivojlanish darajasi, bozor munosabatlariga tortilishi jihatidan farq qilishiga 
qaramay, transformatsiya (aylana borishi) orqali yuz beradi. 
 Rivojlanayotgan 
mamlakatlarda 
bozor iqtisodiyotiga o’tish: 
 
a) bozor infrastrukturasini yaratish; b) iqtisodiyotni barqarorlashtirish; v) sanoat tarmoqlarini 
(ayniqsa, qayta ishlovchi) vujudga keltirish orqali yuz beradi. 
 Bu mamlakatlar uchun bozor iqtisodiyotiga kirib borish mustaqillik garovi hisoblanadi. 
Sababi bozor iqtisodiyotiga o’tish ishlab chiqarishni jadal o’sishiga olib keladi. 
 III. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’li. Bu 
mamlakatlarda davlat mulki hukmron mavqega ega bo’lib, iqtisodiyot davlat tomonidan 
markazlashgan tarzda tuzilgan rejalar asosida boshqarilgan. Yaratilgan mahsulot ham davlat 
tomonidan taqsimlangan. 
 Totalitar  iqtisodiyotning  bozor  bilan umumiyligi yo’q, ular bir-biriga zid, tabiatan har xil. 
Shuning uchun ham bu modelda aholiga bozor munosabatlari g’oyalarini singdirmay, ularga 
yangicha ko’nikma hosil etmay turib, bozor iqtisodiyotiga o’tib bo’lmaydi, lekin bu tizimning 
afzalligi shundaki, u o’ziga xos usullar bilan kuchli ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy kadrlar 
potentsialini yaratgan. Ularga tayangan holda bozor iqtisodiyotiga o’tish nisbatan engil kechishi 
mumkin. 
 Bu tizimga kirgan mamlakatlarda xususiy mulk tamomila yo’qotilgan yoki qisman 
mavjud. Tadbirkorlikka intilish, iqtisodiy taraqqiyot darajasi turlicha, masalan, Polsha, Vengriya, 
Germaniya Demokratik Respublikasida xususiy mulkchilik ancha saqlangan. Sobiq Ittifoqda esa 
aksincha, xususiy mulk tamomila yo’qotilgan. 
 Bularning hammasi albatta, bozor iqtisodiyotiga o’tishda o’z ta’sirini o’tkazadi. 
 Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun islohotlar ikki yo’l: a) bozor iqtisodiyotiga tezlik bilan 
o’tish; b) bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish yo’li bilan amalga oshiriladi. 
 GDR (GFR bilan qo’shilib yagona davlat vujudga kelishi tufayli), Polshada qisqa 
muddatda bozor iqtisodiyotiga o’tish amalga oshirildi. 
 Boshqa mamlakatlarda o’z xususiyatlaridan kelib chiqib, bozor iqtisodiyotiga o’tish 
bosqichma-bosqich amalga oshirilib, turli muddatlarni talab etadi. 
 O’tkaziladigan islohotlar, ko’riladigan chora-tadbirlar ham farq qiladi. Lekin sobiq 
sotsialistik mamlakatlarning bozor iqtisodiga o’tish modellarining umumiy tomonlari mavjud 
bo’lib: a) bozor iqtisodiyotiga o’tishning huquqiy asoslarini yaratish; 
 
b) bozor infrastrukturasini shakllantirish; v) davlat mulk monopoliyasini sindirib, 
mulkchilikning, xo’jalik yuritishning turli shakllarini vujudga keltirish; g) narx ustidan davlat 
nazoratini minimallashtirish, narx-navoni erkinlashtirish va bosh-qalardan iborat. 
 Umuman olganda o’zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari bilan jahon 
iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar «Amerika», «Yaponiya», «Germaniya», 
«Shvetsiya», «Janubiy Koreya», «Xitoy» modeli va boshqalar hisoblanadi. 
 «AQSh modeli» liberal model sifatida xarakterlanadi. Amerikacha andazaning o’ziga 
xos xususiyati uning tadbirkorlikni aholi orasida keng yoyishga, ommaviylikka erishishni 
ta’minlashga asoslanganligidir. U jamiyat a’zolaridan har birining ishbilarmonlik faoliyatini 
qo’llab-quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni, xususiy manfaatdorlikni oshirish uchun keng shart-
sharoit yaratishga qaratilgan. Mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi ayrim ziddiyatlar, pasayish va 
inflyatsiya singari salbiy holatlar ko’plab sug’urta, xayriya jamg’armalari, qolaversa, davlat 
yordamida hal etiladi. Bunda davlat qonunlar (ular hamma sohani qamrab olgan) to’la va to’g’ri 
bajarilishini kuzatib boradi. 
 U boshqa modellardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: 
 — davlat mulki ulushining kamligi (sanoatda, aktsionerlik kapitalida davlat kapitalining 
hissasi 10%. Buyuk Britaniyada esa 24%, Frantsiyada 34%, Italiyada 38%); 
 — tadbirkorlikni keng ravishda qo’llab-quvvatlash. Kichik biznes 90- yillarda yangi ish 
o’rinlarining 90% ini tashkil etgan; 
 — iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning minimal darajada aralashuvi (iqtisodiyotda 
chuqur inqiroz ro’y berib, tanglikdan olib chiqish jarayonida (60- yillarda), qashshoqlik bilan 

 
 
kurash yillarida davlat aralashuvi yuqori bo’lgan, 70- yillardan boshlab davlat aralashuvi 
qisqarib borgan); 
 — aholining tabaqalanishi kuchli, kam ta’minlangan aholining hayot kechirish darajasi 
past; 
 — ish haqida katta farq mavjud (firma boshliqlari bilan ishchi-xizmatchilar o’rtasidagi 
tafovut 110 martadan ortib ketadi). 
 Xozirgi paytda AQShda aholi jon boshiga ishlab chiqariladigan yalpi milliy mahsulot 28 
ming dollarga teng. 
 «Yaponcha model». U ikkinchi jahon urushida vayronaga aylangan mamlakat 
aholisining qattiq mehnati hisobiga, hokimiyatni har tomonlama va so’zsiz qo’llab-quvvatlashi, 
vatanparvarlik tuyg’usi asosida yaratilgan. Yaponiya harbiy xarajatlardan voz kechgach, tinch-
lik maqsadida barcha resurslarni to’plash va ishlatish hamda sanoatda iqtisodiy potentsialni 
o’stirish imkoni yaratildi. Eng avvalo, ishlab chiqarish eksportga mo’ljallab, moslashtirilib 
valyuta ishlab topildi, uning evaziga xorijiy mamlakatlardan, ayniqsa Amerika va o’arbiy 
Evropadan eng yangi texnika, texnologiya, litsenziya, patent, «nou-xau» sotib olinib, yuqori 
mehnat umumdorligiga erishildi. Tadbirkorlik qo’llab-quvvatlandi. Jahon bozorida xom ashyo va 
yoqilg’ining arzonlashuvi, nisbatan arzon ish kuchi, katta harbiy xarajatlarning yo’qligi 
Yaponiya eksportining ortib borishiga olib keldi. Bu borada yirik kompaniyalarni qo’llab-
quvvatlash, mamlakatda ilmiy-texnikaviy taraqqiyotga alohida ahamiyat berilishi katta rol 
o’ynadi. Aholining tabaqalanishi dastlab kuchaygan bo’lsa, maqsadga erishilgach, aholining 
ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami kuchaytirildi, umumiy farovonlikka erishildi. 
 «Yapon modeli»ning asosiy xususiyatlari. 
 — Milliy iqtisodiyotning asosiy yo’nalishlariga davlatning yuqori darajada ta’sir 
ko’rsatishi. Davlat avval tankerlar ishlab chiqarishni, so’ngra avtomobil, 70- yillardan esa 
elektronika va kompyuterlar ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatladi. Bunday yondashuv 
Yaponiyaga 70- yillarning o’rtasidagi chuqur krizislardan xoli bo’lib, iqtisodiyotni dinamik 
tarzda rivojlanishini ta’minladi. 
 — 1957 yildan boshlab iqtisodiyotni tanglik holatidan olib chiqish hamda ishlab 
chiqarishda yuqori samaraga erishish strate- 
giyasi aniqlanib, energetikani rivojlantirish rejasi ishlab chiqildi. Kadrlarning intellektual 
salohiyatini oshirishga ahamiyat berildi. Uni amalga oshirishda firmalar ham qatnashdi, lekin 
asosan umumiy jarayonga davlat rahbarlik qildi. Bu investitsiya va undan foydalanish, soliq, 
narx, ish haqi siyosati orqali amalga oshirildi. 
 — Ish haqidagi farq uncha katta emas. Firma boshlig’i bilan xodimlar o’rtasida farq 17 
marta atrofida. 
 — Model sotsial yo’naltirilgan. Davlat ijtimoiy notenglikka qarshi kurashadi. Aholining 
sotsial huquqlarini himoya qiladi. Ijtimoiy masalalarni hal etishni ma’lum darajada korporatsiya 
va birlashmalar zimmasiga yuklaydi. Aholi jon boshiga yaratilgan YaMM 40,9 ming dollar 
bo’lib, dunyoda 3-o’rinda turadi. 
 «Shvedcha model». Uning boshqa modellardan farq qiluvchi xususiyati ijtimoiy 
yo’naltirilgani, mulkdagi notenglikni qisqartirishga qaratilganligidir. Aholining kam 
ta’minlangan qatlami himoya qilinadi. Ishsizlikni kamaytirish chora-tadbirlari ko’riladi. 
Shvetsiyada davlat sektori hissasi yuqori. Yalpi milliy mahsulotda davlat xarajatlari 60% 
atrofida, uning yarmidan ko’pini uy xo’jaligi, korxonalarga dotatsiya tashkil etadi. Xizmatlarning 
ko’pi davlat sektori zimmasida, aksariyati bepul. Davlat narxlarga ham aralashadi. 
 Shvetsiya  aholi  farovonligi jihatidan jahonda etakchi o’rinni egallaydi. 
 Davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va daromadlarni qayta taqsimlashda faol 
qatnashadi. Shvetsiya oxirgi 110 yil davomida aholi jon boshiga yiliga o’rtacha 2,5% miqdorida 
yalpi milliy mahsulot o’sishiga erishgan. 
 
Bu andazaning shakllanishida Shvetsiyaning tarixan iqtisodiy jihatdan yuksak 
rivojlanganligi va mehnatkashlar kasaba tashkilotlarining jamiyatda, ayniqsa ishlab chiqarishda 
katta o’rin tutishi alohida ahamiyatga ega bo’ldi. 

 
 
 Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan YaMM 25,7 ming dollarga teng bo’lib, jahonda 14-
o’rinni egallaydi. 
 «Frantsuz modeli». Bu model alohida ajralib turadigan xususiyatga ega emas. U 
«amerikacha» va «nemischa» model o’rtasida bo’lib, davlatning tartibga soluvchilik roli yuqori. 
 Frantsiyada 1947 yildan besh yillik indikativ reja tuziladi. 
 Xatto iqtisodiyotning xususiy sektori ham umummilliy rejalarga kiritilgan. Lekin ko’p 
ukladli iqtisodiyot xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bu rejada qatnashishi ixtiyoriy. Davlatning 
qo’llab-quvvatlashidan  umidvor firmalar, albatta ana shu rejalarni ko’zda tutib, faoliyat 
yuritishga harakat qiladi. 
 «Frantsuz modeli»da davlat tadbirkorligi katta o’rin tutadi. Kapital jamg’arilishiga, 
investitsiyaga davlat keng miqyosda aralashadi. Frantsiya aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan 
YaMM mahsulot bo’yicha jahonda 12-o’rinda turadi. Bu 26,3 ming dollarga teng. 
 «Nemischa model». Bu model ijtimoiy yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy 
bozor iqtisodiyotining bosh g’oyasi Lyudvig Erxardga (1897—1977) tegishli. U 1949—1963 
yillar davomida Germaniya Federativ Respublikasi Iqtisodiyot vaziri, 1963—1966 yillarda esa 
Federal kantsler bo’lib ishlagan. 
 Dastlab Erxard industrlashtirish rejasini ishlab chiqdi. Unda sanoat mahsulotini 1936 
yilga nisbatan 65%, 1938 yilga nisbatan esa 50—55% ga ko’paytirish rejalashtirilgan. Bundan 
tashqari, pul islohoti, narx-navo islohoti o’tkazish, davlatning iqtisodiyotdagi rolini belgilab, qay 
darajada aralashuvi ko’rsatilgan. 
 Ijtimoiy  yo’naltirilgan  bozor iqtisodiyoti kontseptsiyasi zaminida faqat iqtisodiyotga 
tegishligina emas, balki insonning erkinligi masalalari ham ilgari surilgan. 
 Shaxs erkinligi haqidagi fikrlar Germaniya Konstitutsiyasida o’z ifodasini topgan. 
 «Nemis modeli» quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: 
 — Iqtisodiyotga davlatning katta ta’siri. Bu ayniqsa, sotsial muammolarni hal etishda 
namoyon bo’ladi. Germaniya o’zining an’anaviy, davlatning ijtimoiy himoya qilishga 
asoslanganligi bilan ajralib turgan. 
 
— Germaniya birinchilardan bo’lib 70- yillardan boshlab asosiy mikroiqtisodiy 
ko’rsatkichlarni targetlashtirish (rejalashtirish)ga kirishgan. 
 
— Ijtimoiy sherikchilik tamoyili amalga oshirildi. Korxona- 
da ishlovchilarga mulkka ega bo’lishda qatnashish imkoni yaratildi. 
 — «Nemis modeli»da ham «yapon modeli»ga o’xshab hal qiluvchi rol banklarga 
berilgan. Markaziy bankka to’la mustaqillik berilgan. 
 — Ish haqi darajasi o’rtasidagi farq ham uncha katta emas. Firma boshlig’i bilan 
xodimlar ish haqi o’rtasidagi farq 23 ga teng. Mehnat ta’tili dunyoda eng uzun — 31 kunni 
tashkil etadi. Shu bilan birga ish haftasi eng qisqa — yillik ish vaqti 1500 soat (AQSh da 1850, 
Yaponiyada 2140 soat). 
 — Bandlikning o’sishiga qaratilgan dasturlar ishlab chiqish, ish vaqtining qisqaruvchan 
grafigini qo’llash, boylikni adolatli taqsimlash va boshqalar muhim o’rin tutadi. Aholi jon 
boshiga yaratilgan YaMM 28,9 ming dollar bo’lib, jahonda 7- 
o’rinda tu- 
radi. 
 «Janubiy Koreya modeli». Bu model shunisi bilan qiziqarliki, u Janubiy Koreyani qisqa 
muddat ichida qoloq mamlakatlar safidan rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqdi. 1962 yili 
iqtisodiy islohotlar boshlanayotgan paytda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad 82 
dollarga teng bo’lgan bo’lsa, 1988 yilga kelib 4,04 ming dollarga, 1996 yilga kelib 10,6 ming 
dollarga etdi yoki 129 martadan ortiq ko’paydi. 
 Janubiy Koreya modelining farqlanuvchi xususiyati shundaki, davlatning iqtisodiyotni 
tartibga soluvchi ta’siri nihoyatda kuchli. U quyidagi dastaklarni o’z ichiga oladi: 
 — Iqtisodiy o’sishni rejalashtirish. U bilan davlat organi —iqtisodiy rejalashtirish 
Kengashi shug’ullanadi. 1962 yildan buyon 5 yillik rejalarni ishlab chiqadi, yirik investitsion 
loyihalarni ma’qullash huquqiga ega, byudjet mablag’larini moliyalashtirish masalalarini hal 
qiladi. 70- yillarga qadar rejalashtirish direktiv xarakterga ega bo’lgan. Xususiy biznes 

 
 
rivojlanishiga qarab indikativ rejalashtirishga o’tildi. Ayrim yirik investitsion loyi-halar ba’zan 
XVF va Jahon banki tavsiyalariga rioya qilmay amalga oshirilgan. Xususan, shunday tarzda yirik 
po’lat quyish kompaniyasi yaratildiki, hozirgi paytda yiliga 200 mln tonnadan ortiq po’lat 
tayyorlaydi. 
 — Janubiy Koreyada uzoq vaqt kredit-moliya sohasida davlat monopoliyasi hukm 
surgan. Xususiy bank-kredit institutlari 80- yillarning birinchi yarmidan boshlab vujudga kela 
boshladi. Bunday siyosat davlatga o’z qo’lida moliya va valyuta resurslarini to’plash va undan 
ustun tarmoqlarni rivojlantirish uchun samarali foydalanish imkonini beradi. 
 
— Tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solish eksportni rag’batlantirish, importni 
cheklashga qaratilgan bo’lib, bu bilan milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish qo’llab-
quvvatlanadi. 
 Eksport muammosi alohida nazorat ostida bo’lib, Prezident har oy eng yirik eksportchilar 
ishtirokida kengash o’tkazgan. Alohida tarmoqlar bo’yicha eksport vazifalari rejalashtirilgan. Bu 
reja yillik bo’lib, kvartal va oylarga bo’lingan, zarur bo’lganda tuzatishlar kiritilgan. 
 Besh yillikda (1987—1991 yillar) iqtisodiyotni «jonlantirilgach» hukumat ijtimoiy 
dasturlarni amalga oshirishga kirishdi. Narxlarni barqarorlashtirish fondi tashkil qilindi. Yangi 
ish o’rinlari yaratildi. Ishsizlik qisqardi, ish haqi yiliga 29% ga o’sdi. Ish haqining o’sishi kasaba 
uyushmalari talabi bilan yuz berdi. Natijada inflyatsiya o’sdi. Navbatdagi besh yillikda (1992—
1996 yillar) hukumat inflyatsiyani jilovlashga harakat qildi. Daromad soliqlari oshirildi, davlat 
xarajatlari kamaytirildi. 
 Markazlashtirilgan tarzda o’rta va uzoq muddatli rejalar, maqsadli dasturlar tuzish, ularda 
ishlab chiqarish topshiriqlari hamda bajarish muddatlarining belgilanishi, xo’jalik yuritishda 
bozor uslublarini qo’shib olib borish Janubiy Koreyaga qisqa muddatlarda rivojlangan 
mamlakatlar safiga qo’shilib, jahon tsivilizatsiyasida o’ziga xos munosib o’rin egallash imkonini 
berdi. 
 «Xitoy modeli». Iqtisodiyotni qayta qurish qishloq xo’jaligini isloh qilishdan boshlandi. 
Qishloq xo’jaligida xalq kommunalari asosiy xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’lib, oilaviy pudrat 
tizimi barpo qilindi. Bu ish 1984 yil oxiriga kelib yakunlandi. Oilaviy pudrat dehqon xo’jaligini 
bir oila a’zolari tashkil etib, foydalanish uchun er 15—20, ba’zi joylarda 30 yilga berilgan. Erga 
oila yoki bir necha oila qo’lidagi o’zi egalik qilayotgan texnika, asbob-uskuna va boshqalar 
yordamida ishlov beriladi. Deh-qonlar ishlab chiqargan mahsulotlarining bir qismini davlatga 
shartnoma asosida topshirardilar, bir qismini soliq o’rnida, yana bir qismini mahalliy fondga, 
qolganini o’z ixtiyorlariga ko’ra yuqori narxda davlatga yoki bozorda sotishlari mumkin edi. 
 Mayda xo’jaliklarning jamg’arma hosil qilish, texnikadan foydalanish, mahsulotning 
tovarlilik darajasini ko’tarish imkoniyati cheklangan. 
 Buni hisobga olib, hozirgi paytda dehqon birlashmalari, turli shakldagi kooperatsiyalar 
tashkil etish yoki erni eng kuchli — samarali dehqon xo’jaliklariga berib, yollanma ish kuchini 
jalb etish yo’lidan borilmoqda. 
 1984 yilda islohot shaharda ham boshlandi. XXRning iqtisodiy rivojlanish modelini 
tanlash jarayonida Xitoy olimlari «aralash model» variantini ishlab chiqishdi. Shunday 
modelning 1968 yilda Vengriyada, 60- yillarning o’rtalarida Chexoslovakiyada o’ziga xos 
variantlari ishlab chiqilib, amalda qo’llash boshlangan edi. Bu modelning mohiyati shundaki, 
bozor  mexanizmi davlatning iqtisodiyotni tartibga solish darajasining yuqoriligi sharoitida 
vujudga keltiriladi. Bu model rejali iqtisodiyotni takomillashtiradi hamda uch tomon — davlat, 
korxona va alohida ishlovchi manfaatlarini uyg’unlashtiradi. U makrodarajada rejali boshqarish, 
mikrodarajada bozor orqali boshqarishni davlat tomonidan tartibga solinadigan turli bozorlar 
amal qilishini ko’zda tutadi. Natijada Xitoyda «markazlashgan rejali iqtisod» modelidan 
«sotsialistik rejali tovar iqtisodi» modeliga o’tildi. Bu modelning mohiyati: sotsialistik ishlab 
chiqarish tovar ishlab chiqarishga asoslanadi. Tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi o’zaro 
munosabatlar tovar-pul munosabatlariga va ularning rivojlanishiga asoslanadi. Bunda eng 
muhim ishlab chiqarish vositalariga ijtimoiy mulkchilik va makrodarajada markazlashgan 
rejalashtirishning hal qiluvchi roli uni boshqa modellardan ajratib turadi. 

 
 
 Xitoy rahbariyati ishlab chiqilgan nazariy qoidalarga tayanib, iqtisodiy islohotlarni 
amalga oshirishning asosi va tamoyillarini ishlab chiqdi. 
 Davlat sektorida mulk egaligi huquqi bilan xo’jalik yuritish huquqining ajratilishi 
korxonalar xo’jalik faoliyatini jonlantirishga olib keldi. Ularning ajratilishi korxonalarni mehnat 
jamoalariga yoki alohida shaxslarga pudratga berish, erkin sotuvga korxona aktsiyalarini 
chiqarib sotish va boshqa xo’jalik yuritish shakllaridan foydalanish imkonini berdi. 
Korxonalarga o’zaro to’g’ridan-to’g’ri xo’jaliklararo aloqalarni faol rivojlantirish tavsiya etildi. 
Fond bozorlari, xizmat, axborot, texnika, texnologiya bozorlarini ham o’z ichiga olgan bozor 
tizimini yaratishga katta ahamiyat berildi. Shu bilan birga iqtisodiyotni makrodarajada tartibga 
solishni kuchaytirish va takomillashtirishni ham amalga oshirish tavsiya qilindi. 
 
Xitoyda o’tkazilgan islohotlar qishloqda sanoat o’sishiga olib keldi. Islohotlar 
boshlangach, 10 yil davomida 80 mln ishchi o’rni yaratildi. 
 Sanoatda iqtisodiy qayta qurishlar natijasida turli mulk shakl-laridan va xo’jalik yuritish 
uslublaridan foydalanishga asoslangan yangi xo’jalik mexanizmi vujudga keldi. 
 Lekin ijtimoiy mulkning etakchilik roli saqlanib qoldi. Davlat sektori sanoat mahsulotlari 
56%ni tashkil etdi. Korxonalarga rejadan tashqari mahsulot ishlab chiqarish, sotish-sotib olish 
imkoni berildi. Natijada rejadan ortiq mahsulot ishlab chiqarish keskin ko’paydi. Korxonalar 
ochiq bozorda rejadan ortiq ishlab chiqargan mahsulotlarini davlat tomonidan belgilanganidan 
20% yuqori narxda sotishlari mumkin bo’ladi. Bularning hammasi iqtisodiyotni jonlantirishga 
hamda jahonda sanoat ishlab chiqarishning eng yuqori sur’atda bo’lishini ta’minladi. 
 Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga o’tishda har bir mamlakatning boshqa mamlakatlar 
bilan o’xshashlik tomonlariga qarab, ularni bozor iqtisodiyotiga o’tishning u yoki bu guruhiga 
kiritish mumkin. Shu bilan birga har bir mamlakat o’ziga xos xususiyatlari bilan boshqalardan 
farq qilar ekan, haqli ravishda har bir mamlakat bozor iqtisodiyotiga o’tishda o’z yo’liga ega, u 
o’z modelini yaratadi deb ayta olamiz.