Илмий тадқиқот асослари: 1000 саволга 1000 жавоб тошкент–2019

15 - САВОЛ: БИЛИШ – БУ ҚАНДАЙ ЖАРАЁН? 
ЖАВОБ: Билиш – обекътив борлиқни инсон онгида акс 
этишининг олий шакли, ҳақиқий билимлар ҳосил қилиш жараёни. 
Билиш қуйидагича даражаланилади:

ҳиссий билиш – сезгилар, идрок, тасаввур орқали ҳосил 
қилинади;

рационал билиш – тушунчалар, мулоҳазалар, ақлий 
хулосалардан ўтиб назарияларда ўрин олади. 
Шунингдек, билишнинг кундалик, бадиий, илмий даражалари 
ҳам мавжуд. Илмий билиш ҳам ўз навбатида табиатни ва 
жамиятни билишга ажралиб, уларнинг ҳам мос равишдаги йўна-
лишлари ва мақсад-вазифалари мавжуд. 
Билиш – бу инсон томонидан воқеликни акс эттириш жараёни. 
Агар билиш шахснинг ўзига қаратилган бўлса, ўз-ўзини белгилаш 
деб аталади. Билиш жараёни сезги, идрок, тасаввур, тафаккур каби 
психик жараёнларда ифодаланади. 
КЎРСАТМА: Ҳар қандай илмий тадқиқот ишида турли 
маълумотлар билан иш кўришга тўғри келади. Улар: эмперик, 

---

24 
аналитик, физиологик, функционал-тажрибавий ва шу кабилар. 
Бунда тадқиқот соҳаси ва йўналишига оид билиш жараёнларига 
эътибор берсангиз, унда қайси маълумотларга мурожаат қилиш 
кераклигини билиб оласиз. 
16 - САВОЛ: 
БИЛИШ УСУЛЛАРИНИНГ ҚАНДАЙ ЙЎ-
НАЛИШЛАРИ БОР? 
ЖАВОБ: Билиш усуллари: билиш жараённинг қонун-қоидаси, 
мезони, тамойили, шакли ва усуллари ҳамда воситалари, 
шунингдек, билиш жараёнига қўйилган талаблар тизимларининг 
мажмуасига билиш усуллари дейилади. 
Қадимда Аристотель (Арасту), Форобий, Беруний, Абу Али 
ибн Синолар билиш методларига катта эътибор беришган. XVII – 
XVIII асрларда Ф.Бекон, Р.Декарт ва бошқалар билиш усуллари-
нинг яратувчанлик аҳамиятини алоҳида таъкидлашган.
Фан тараққиётида билиш усулларини асосан қуйидаги икки 
йўналишда ўрганилган: 

Эмперик билиш усуллари – кузатиш, тажриба, тавсфлаш, 
ўлчаш ва шу кабилар. 

Назарий билиш усуллари – мавҳумийлик, расмийлаштириш, 
компьютерда моделлаштириш ва шу кабилар. 
КЎРСАТМА: 1. Педагогик илмий тадқиқот ишларини олиб 
боришда тадқиқотга оид билиш усулларини “Тизимий ёндашув” 
нуқтаи назардан ўрганиб чиқиш лозим ва шу асосда 
маълумотларни тўплаб, фойдаланишга қулай ҳолга келтириб 
тизимларга ажратиш керак. 
2. Илмий тадқиқот ишини олиб боришдаги билиш усулларида 
фойдаланишда тадқиқот мақсад-вазифаларини амалга оширишда 
уларнинг яроқлилигига эътибор бериш керак.