Gidrologiya va injener indd

Gruntlarning  fizik  xossasi.  Gruntlarning  asosiy  fizik  xossa-
lariga  solishtirma  va  hajmiy  og‘irliklari,  g‘ovakligi,  plastikligi, 
yopishqoqligi, ko‘pchish va hajm kichrayishi kiradi. Bu ularning 
qurilishda ishlatilganda sifat darajasini belgilaydi.
Bu bobda gruntlarning fizik xossalarini ko‘rish bilan birgalik-
da gruntlarning hajmiy og‘irligi, plastikligi, ko‘pchishi va boshqa 
xossalarini aniqlashda kerak bo‘ladigan namligini aniqlash usul-
lari ko‘rsatilgan. 
Gruntlarning  solishtirma  og‘irligi  deb,  gruntning  qattiq 
donachalari  og‘irligining  yoki  absolut  quruq  grunt  og‘irligining 
xuddi shu hajmda 4
ºC da olingan suv og‘irligiga nisbatiga aytila-
di. Uni quyidagicha ifodalash mumkin:
 
 
γ =
q
V
,
 
kg/m
3
  
(10.1)

---

105
bu yerda: q – quruq gruntning og‘irligi, kg; V – quruq gruntning 
hajmi, m
3
.
Gruntlarning  solishtirma  og‘irligi  qiymati  gruntni  tashkil 
etuvchi  minerallarning  solishtirma  og‘irligiga  bog‘liq  bo‘ladi. 
Ko‘pchilik organik moddalari bo‘lmagan gruntlarning solishtir-
ma og‘irligi o‘rtacha 2600 dan 2800 kg/m
3
 atrofida bo‘ladi. 
Gruntlarning  solishtirma  og‘irligini  aniqlashda  piknometr 
yoki o‘lchovli kolba ishlatiladi. U quyidagicha aniqlanadi. Hajmi 
100 ml bo‘lgan piknometr olinib, uni 0.01 g aniqlikda tarozida 
tortiladi (q
1
). So‘ng gruntdan 20 g dan kam bo‘lmagan miqdorda 
olinib, u maydalanadi va teshigining diametri 2 mm bo‘lgan elak-
dan o‘tkaziladi. Elakdan o‘tgan gruntni piknometrga solib, taro-
zida  tortib  olinadi  (q
2
).  Bir  vaqtda  gruntdan  gigroskopik  nam-
ligini aniqlash uchun ham namuna olinadi. So‘ngra piknometrga 
1/3 hajmda distillangan suv solinib, qumli idish ustida qaynatila-
di. Qaynash vaqti gilli va suglinokli gruntlar uchun 1 soat, qum 
va supesli gruntlar uchun 30 minut. Qaynaganda grunt tarkibi-
dagi havo chiqib ketadi. Keyin, piknometr turg‘un haroratgacha 
(20°C)  sovitiladi  va  belgisigacha  distillangan  suv  quyib  tortila-
di (q
3
). So‘ngra piknometrning ichidagi to‘kib tashlanib, tozalab 
yuviladi. Toza piknometrga belgisigacha distillangan suv solinib 
og‘irligi aniqlanadi (q
4
). 
Absolut  quruq  gruntning  og‘irligi  (q
0
)  quyidagi  ifoda  bilan 
aniqlanadi:
  
q
q
q
W
g
0
2
1
1 0 01
=
−
+ .
g
 
 
(10.2)
bu yerda: Wg – gigroskopik namlik,%.
Solishtirma og‘irlik (γ
S0
) quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
  
γ
S
q
q
q
q
0
0
0
4
3
=
−
−
, kg/m
3
,
 
 
(10.3)
Grunt tarkibida tuzlar va faol kolloidlar bo‘lsa, uning solish-
tirma og‘irligi kerosin yoki benzin yordamida aniqlanadi. Havoni 
yo‘qotish uchun uni qaynatish o‘rniga vakuumdan foydalaniladi. 
Solishtirma og‘irlikni hisoblaganda kerosin yoki benzinga tuza-
tish kiritiladi. 

---

106
Hajmiy og‘irlik deb, bir birlik hajmdagi gruntning og‘irligiga 
aytiladi.  Bunda  uning  g‘ovaklaridagi  suv  ham  hisobga  olina-
di. Shuning uchun bir xil gruntning, ayniqsa, gilli gruntlarning 
hajmiy og‘irligi o‘zgaruvchan, u gruntlarning namligi va solishtir-
ma og‘irligiga qarab juda keng miqdorda o‘zgaradi.