Ingenerlik geodeziyasi

105-rasm. Antenna va GPS priyomnik   
(Magellan Pro Mark-3 NAP-100)  
  
106-rasm.  GPS priyomnigi (Leica-GS14)  
Priyomnik,  asosan,  bir  yoki  undan  ko`p  kanallarga  ega  bo`ladi.  Kanal, 
apparatura  va  sattellit  ustidan  kod  va\yoki  ma`lumotli  faza  bilan  uzluksiz  kuzatish 
uchun  dastur  ta`minotidan  iborat.  Priyomniklar  bir  qator  sun`iy  yo`ldoshlarlarni 

---

 
 
 
 
1
7
 
 
kuzatish  uchun  ko`p  kanalli  bo`lishlari  mumkin.  Multipleksirovka  qilish  (tig`izlash) 
birlamchi kanalga bir nechta sun`iy yo`ldoshlartan sekundiga 50 ka yaqin signallarni, 
qator  qilib  olish  imkonini  beradi.  Qator  qilib  joylashtirish,  shunday  tez  amalga 
oshiriladiki,  uzluksiz  soxta-oraliklar  kuzatiladigan  barcha  sun`iy  yo`ldoshlarlardan 
o`lchab  olinishi,  yana  axborot  navigatsiyasi  blokidan  hamma  ma`lumotlarni  olishi 
mumkin.  Geodezik  s`yomka  nuqtai  nazaridan  ularning  kamchiligi  shundaki,  ular 
ma`lumotli kuzata olmaydi. Qator qilib bir, ikki yoki uch kanaldan foydalanib sun`iy 
yo`ldoshlarlar  orqali  joylashtirish  –  bu,  sun`iy  yo`ldoshlar  faqat  bir  kanal  tomnidan 
kuzatilib, axborot boshqa sun`iy yo`ldoshlarga o`tmasdan kelishi, ayrim priyomniklar 
tomonidan foydalaniladigan jarayondir. Ikki yoki uchta kanal bo`lganda, qo`shimcha 
kanal keyingi sun`iy  yo`ldoshlarning joyini belgilash va efemeridni yangilash uchun, 
shuning bilan butun jarayonni tezlashtirib, foydalanilishi mumkin. Ko`pi bilan to`rtta 
sun`iy yo`ldoshlar, 5 sekundda bitta signal olinganda, qator joylashtirilishi mumkin.    
Ma`lumotli fazani kuzatishda modullashtirishni olib tashlash kerak.  
Kodni  korrellyasiya  qiladigan  turidagi  priyomnik,  keladigan  va  sun`iy  yo`ldoshlar 
tomonidan  yuzaga  keltiriladigan  signal  o`rtasida  tenglashtirishni  (bir  chiziqda 
turishini)  t`minlash  uchun,  to`xtatib  turish  bo`yicha  vaqtni  birxillashtirish  doirasini 
qo`llaydi. Kelib tushayotgan signal, kodni olib tashlash imkoniga ega bo`lgan yuzaga 
keltirilgan  signalning  ekvivalent  qismiga  ko`paytiriladi.  U  hali  ham  axborot 
navigatsiyasi blokini sig`diradi va shuning uchun translyasiya efemeridini foydalanishi 
mumkin.  
Kodsiz priyomnik kvadratli kanalni foydalanadi va qabul qilingan signalni o`ziga 
ko`paytiradi,  shuning  bilan  chastotani  ikki  marta  oshiradi  va  kod  modulini  olib 
tashlaydi. Bu jarayon, signal-tovush nisbatini kamaytirib, axborot navigatsiyasi blokini 
yo`qotadi va tashqi efemerid xizmatidan foydalanish zarurligini keltirib chiqaradi.  
Har  xil  turdagi  asboblar  (nivelirlar)  o`ziga  xos  afzalliklarga  va  kamchiliklarga 
ega.  Misol  uchun,  kodni  korrelyasiya  qilish  priyomniklari,  agarda  L2  chastotasida 
kuzatuv olib borsalar, P-kodga kirish ehtiyojlari bo`ladi. P-kod, Y-kodga o`zgartirilishi 
mumkinligi sababali, aholi foydalanuvchilari uchun berilishi mumkin bo`lmaydi va L2 
bo`ycha  kuzatish  mustasno  bo`ladi.  Ammo,  bu  priyomniklar,  kodsiz  priyomniklarga 

---

 
 
 
 
1
7
 
 
ko`ra, pastroq balandliklarda joylashgan sun`iy yo`ldoshlarlarni kuzatish imkoniyatiga 
ega.    
Navigatsiya  maqsadlari  uchun  foydalaniladigan  priyomniklar,  odatda,  L1 
soxta-oralik  ma`lumotlarini  oladigan  oltita  sun`iy  yo`ldoshlargacha  kuzatadilar  va 
ko`pchilik kiradigan gavanlar, qirg`oqdagi malumotnoma beradigan priyomniklardan 
differensial tuzatmalarni olish imkoniyatiga ega bo`lishlari kerak.   
Injenerlik  izlanishlarida  qo`llaniladigan  geodezik  priyomniklar  bir  yoki  ikki 
chastotali,  hamma  iloji  bo`lgan  yo`ldoshlarni  kuzatish  uchun  12  dan  24  kanalli 
bo`lishlari mumkin. Ayrim 24 kanalli priyomniklarning 12 ta kanali GPS da va 12 tasi 
Rossiya ekvivalent tizimi, GLONASda joylashtirilgan.  
Hamma zamonaviy priyomniklar L1 kuzatiladigan soxta-oralikni,  
kodni  korrelyasiya  qilish  jarayonidan  foydalanib,  olishlari  mumkin.  Soxta-oralik  S-
koddan  (yoki  ayrim  holatlarda  C/A-kod  deb  ataladigan)  foydalanib,  hisoblab 
chiqarilganda, L1 ma`lumot fazasiga va axborot navigatsiyasi blokiga kirish imkonini 
olish  uchun,  u  signaldan  chiqarib  tashlanishi  mumkin.  Bu  ikkita  signal  aholi 
ma`lumotlari  deb  tasniflanishi  mumkin.  Ikkilamchi  chastotali  priyomniklar  ham  R-
kodining  sohta-oralik  va  L2  ma`lumot  fazalari  ma`lumotlarini  olish  uchun 
foydalaniladilar.  SHunga  qaramasdan,  bular  faqat  Amerika  harbiylarining  ruxsati 
bilangina  olinishi  mumkin,  ular  ruxsat  bermasliklari  ham  mumkin.  Bu  jarayon 
AntiSpoofing  (AS)  –  anti-obman  deb  ataladi  va  keyinchalik  ko`rib  chiqiladi.  AS 
ishlayotganda,  signalni  kvadratga  ko`tarish  usuli,  L2  kodiga  kirish  imkonini  yaratish 
uchun qo`llanilishi mumkin. Bu jarayon ilgari eslatilganidek, muammolarga ega. Ayrim 
ishlab  chiqaruvchilar  kvadratga  ko`tarish  jarayonining  L2  ma`lumotli  faza 
ma`lumotlari  to`lqinlari  uzunligining  yarmini  beradigan  korrelyasiya  kodidan 
foydalanadilar.  Har  xil  ishlab  chiqaruvchilar  tomonidan  foydalaniladigan,  “kesilish 
korrellyasiyasi” va “PW kodni kuzatish” deb atalgan boshqa ikki yonloshish, L2 faza 
ma`lumotlari to`lqinlarining to`liq uzunligini berish imkoniga ega.  
Shubha yo`qki, priyomniklarni ishlab chiqarish texnologiyasining, ihchamroq, 
biroq ancha murakkab asbob-uskanalarning rivojlanishi davom ettiriladi. Haqiqatda 
ham, kitobni yozish paytiga (2000 yil) kelib, GPS bilan qo`l soatlari ishlab chiqarilgan 
edi.   

---

 
 
 
 
1
7
 
 
Nems  astronomi  Iogann  Kepler  (1571-1630  yillar)  planetalarning  quyosh 
atrofida  aylanishini  aniqlaydigan  uchta  qonun 
chiqargan,  ular  sun`iy 
yo`ldoshlarlarning yer atrofida aylanishiga qo`llanilgan edi: