Ingenerlik geodeziyasi

  
5.3.5.  Teodolit bilan plan olish.  
Chizg`ich 50x50 sm bo`lgan koordinata to`rini chizishga mo`ljallangan. Unda 
tomonlari 40x30 sm to`g`ri burchakli koordinatalar to`rini chizsa ham bo`ladi, chunki 
50  
40
2 
30
2 
.  
Koordinata to`ri quyidagi tartibda chiziladi. Qog`ozning qirqilgan tomonidan 
50 mm qoldirib, Drobo`shev chizg`ichini qo`yib o`tkir qalam uchi bilan chiziq chiziladi.  
  

---

 
 
 
 
1
6
 
 
  
101-rasm. Teodolit syomkasi natijasida hosil bo`lgan joyning plani   
5.4. Sun`iy yo`ldoshdan joyni aniqlash  
Mazkur bobni ko`rib chiqishdan oldin, o`quvchiga mahalliy va global geoid va 
ellipsoidlar to`g`risida hamda balandliklar to`g`risida bilimlarni egallab olishi kerak.   
Sun`iy yo`ldosh yordami bilan joyni qayd qilish tushunchasi SSSR tomonidan 
1957 yilda birinchi sun`iy yo`ldoshni uchirish bilan boshlandi. Bundan keyin AQSH ning 
Harbiy-dengiz  kuchlari  tomonidan  Harbiydengiz  navigatsiya  sun`iy  yo`ldosh  tizimi 
rivojlantirila boshlandi. Bu, ko`pincha Tranzit tizimi deb ataladigan tizim butun dunyo 
miq`yosida  AQSHning  suv  osti  kemalari  flotining  navigatsiyasini  ta`minlash  uchun 
yaratila  boshlangan  edi.  Tranzit  tizimi  1967  yilda  aholi  sohasida  ham  foydalanilishi 
mumkin bo`ldi. Ammo, u juda ko`p uzoq kuzatuvlarni talab qilgani va nisbatan past 
aniqlikka  ega  bo`lganligi  sababli,  undan  foydalanish  geodeziya  va  navigatsiya  bilan 
cheklanib qoldi.  

---

 
 
 
 
1
6
 
 
1973  yilda  AQSHning  Mudofaa  vazirligi  vaqtni  va  harakat  doirasini  hisobga 
oladigan navigatsiya tizimini NAVSTAR (Navigation System with Time and Ranging) – 
joyni aniqlash global tizimini (global positioning system (GPS)) rivojlantira boshladi va 
birinchi sun`iy yo`ldoshni 1978 yilda uchirgan edi. Bu sun`iy yo`ldoshlarlar 1987 yilda 
majud bo`lgan boshqarish tizimi bilan asosan tajriba tusiga ega edi. Hozir GPS sun`iy 
yo`ldoshlarlari to`liq boshqaruvchan bo`lishi bilan, nisbiy joyni birnecha millimetrlar 
aniqligida  juda  qisqa  kuzatuv  muddatida  bir  necha  minutda  aniqlashga  yerishish 
mumkin.  5  km  dan  ortiq  masofalar  uchun  GPS,  EDM  traverzasi  bilan  o`lchashdan 
aniqroq bo`lmoqda. SHuning uchun u geodeziyada keng qo`llanila boshladi va uning 
ta`siri  EDM  ni  yaratishdan  ham  muhimroqdir.    GPS  yuqori  aniqlikka  yerishishdan 
tashqari, quyidagi muhim afzalliklarni bermoqda:  
- 
o`rin bevosita X, Y, Z koordinatlar tizimida berilmoqda;  
- 
er yuzidagi punktlarning o`zaro ko`rinishi zarur emas;  
- 
har  bir  nuqta  alohida  qayd  qilinganligi  sababli,  tarmoqdagi  kabi,  tarqalish 
xatolari mavjud emas;   
- 
s`yomka  nuqtasi  endi  o`zining  talab  qilinadigan  vazifasiga  muvofiq  tanlanadi, 
yaxshi shartlarga javob beradigan shakllar tizimini yaratish uchun emas;  
- 
operatordan yuqori kasbiy mahorat talab qilinmaydi;    
- 
joy yer yuzida, dengizda yoki havoda qayd qilinishi mumkin. Bu oxirgi qobliyati 
havo fotogrammetriya sohasiga katta ta`sir qilishi mumkin;  
- 
o`lchovlar kechasi yoki kunduzi, suvda yoki havoda, yer sharining har qanday 
nuqtasida, vaqtida va ob-havo sharoitida amalga oshirilishi mumkin;  
- 
o`zgarishlar  ustidan  nazoratni  yanada  takomillashtirib,  uzluksiz  o`lchovlarni 
bajarish mumkin.