― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

Xalqaro  Valyuta  Fondi  ―Bretton  Woods‖  shartnomasiga  kora  davlatlar 

to‘lov  balansidagi  muamolarni  yechishga  yordam  berish  va  qatiy  o‘rnatilgan 

davlatlar  o‘rtasidagi  foiz  siyosatini  belgilashga  yordam  berish  maqsadida 

tuzilgan.    1971  yilda  Bretton  Woods  ning  qatiy  o‘rnatilgan  almashinuv  kursi 

tugatilgandan keyin XVF yangi qonunlarni qabul qildi. 

XVF ga azo mamlakatlar bir birlari uchun malumot yig‘uvchi hamda texnik 

yordam  beruvchi  mamlakatlar  bo‘lgan.    Shunga  qaramay  XVF  o‘zining  qatiy 

belgilangan almashinuv kursini oshirishga uzoq vaqt mobaynida harakat qilmadi,  

uning  xalqaro  qarz  beruvchi  sifatidagi  o‘rni  ko‘proq  muhim  bo‘lib  boraverdi. 

Ayniqsa  uchinchi  Jahon  qarz  inqirozi  davrida  yani  1980  yillarda  XVF  ning  qarz 

beruvchi  sifatidagi  roli  birinchi  bo‘lib  paydo  bo‘lgan  va    XVF  rivojlanayotgan 

mamlakatlarning  qarzlarini  qaytarishga  ko‘maklashgan.  Mexicodagi  1994-1995 

va  sharqiy  Osiyodagi  1997-1998  yillardagi  moliyaviy  inqiroz  bu  davlatlarni 

moliyaviy  inqirozdan  chiqish  maqsadida  XVF  dan  katta  miqdorda  qarz  olishga 

sabab  bo‘ldi.  Buning  natijasida  ular  inqirozni  boshqa  mamlakatlarga  yuyilshini 

oldini  olib  qoldilar.  Shundan  keyin  2010  yilda  boshlangan  inqiroz  Gretsiya, 

Irlandiya  va  Portugaliya  mamlakatlari  uchun  o‘z  davlat  qarzlaridan  qutilish 

maqsadida  katta  miqdorda  XVF  didqan  qarz  olishni  taqazao  qildi.  Va  nihoyat 

XVFning Xalqaro qarz beruvchi sifatidagi oxirgi va muhim roli bu mamlakatlarni 

inqirozdan saqlab qolish. 

Rivojlanayotgan  bozor  iqtisodiyotidagi  mamlakatlarning  markaziy  banklari 

shuning uchun ham oxirgi qarz beruvchi vazifasini muvofaqiyatli bajarishi uchun 

har  doim  kam  imkoniyati  bo‘ladi.  Biroqbuni  taminlashning  yagona  yo‘li  sifatida 

likvidlilikni keltirish mumkin,  va millity valyutani barqarorligiga yordam beruvchi 

omillar  va  to‘lov  balansini  mustahkamlashni  kiritishimiz  mumkin,    qolaversa 

Xalqaro  qarz  beruvchi  sifatidagi  yana  bir  vazifa  bu  bozor  iqtisodiyotiga 

o‘tayotgan  mamlakatlar  milliy  valyutasini  keng  mamlakat  bo‘ylab  yoyilishiga  va 

uni  barqarorligini  taminlashga  yo0rdam  beradi  chunki  buni  mamlakat  ichida 

yakka  tartibda  moliyaviy  qo‘llab  quvvatlashlarsiz  hakl  etib  bo‘lmaydi,    Chunki 

Meksikadagi  1994  yilgi  inqirozda  XVF  va  boshqa  moliya  institutlari  oxirgi  qarz 

beruvchi  vazifasini  bajarib  mamlakat  iqtisodiyotini  yo‘qotishlardan  saqlab  qolib 

barqarorligini taminlagan. 

Xalqaro  tashkilotlar  uchun  vujudga  kelayotgan  muammolardan  biri    XMT 

oxirgi  kreditor  vazifasini bajarmoqda  . Agar u  kredit  olayotgan  davlatga  yordam 

bera olmasa bu mamlakatda riskning kuchayishi va siyosiy niobarqarorlikka ham 

olib  kelishi  mumkin.  Inqiroz  bo‘layotgan  davlatdagi  siyosat  bu  muammolarni 

amalga  oshirishi  mumkin.  Shuningdek  bunda  xalqaro  kredit  beruvchilar  oxirgi 

boshqichdagi hisoblanadi. Ular XMTning saqlab qolishiga umid qiladilar. Bunday 

---

142 

 

holatlar  1995-yilgi  Meksikada  bo‘lgan  inqiroz  davrida  va  Osiyo  inqirozi  davrida 

Indoneziyada kuzatilgan. 

XVF  shuningdek  sharqiy  osiyo  mamlakatlariga  nisbatan  qattiq  siyosat 

qo‘llab,  iqtisodiy  inqiroz  davrida  moliyaviy  sektorda  muammolarni  keltirib 

chiqarishi  mumkin  bo‘lgan  mikroiqtisodiy  siyosat  o‘rnida  makroiqtisodiy  siyosat 

yuritganlikda  ham  tanqid  qilingan.  Ushbu  dasturlar  asosan  rivojlanayotgan 

mamlakatlarning  XVF  talablariga  mos  kelishi  uchun  ishlab  chiqilgandi.  XVF 

dasturlari mikro iqtisodiy siyosatda moliyaviy sektorda XVFning samarali tizimni 

yaratishda yordam qo‘lini cho‘zish ehtimolini kuchaytiradi. 

Tarixan ma‘lumki, so‘ngi chora sifatida beriladigan kreditlar qanchalik erta 

berilsa,  ularning  summasi  shunchalik  kam  bo‘ladi.  Ushbu  fikrga  1987-yil  19-

oktabrda  kapital  bozoridagi  inqiroz  yaqqol  misol  bo‘la  oladi.  Kun  oxiriga  kelib, 

qimmatli  qog‘ozlarni  sotish  bilan  shug‘ullanadigan  firma  va  mijozlarning 

hisobraqamlariga xizmat ko‘rsatish uchun bir necha milliard dollar kerak bo‘ldi. 

Ushbu  misli  ko‘rilmagan  holatda  banklar  ularga  kredit  berishga  unchalik 

shoshilmadi.  So‘ngi  instansiya  sifatida  chiquvchi  XVF  kreditga  ta‘minot  sifatida 

Federal rezerv qimmatli qog'ozlar operatsiyalari bilan shug'ullanuvchi firma qarz, 

banklar  likvidligini  ta'minlashini  bildirdi.  Ushbu  holatdan  shu  xulosa  qilinadiki, 

Federal  rezerv  tizimining  o‘z  vaqtida  aralashuvi  kapital  bozoridagi  halokatning 

iqtisodiyotga sezilmas ta‘sir ko‘rsatishiga erishildi, Federal rezerv tizimi bo‘yniga 

olgan likvidlik esa unchalik ham katta miqdorda emas edi. 

Federal  rezerv  tizimi  o‘sha  kuni  o‘zi  so‘ngi  instansiyadagi  kreditor  bo‘lishi 

mumkin edi. XVFga rivojlanayotgan mamlakatlarda inqiroz sharoitida ta‘minotni 

aniqlashga ko‘p  vaqt  talab  etilishi  mumkin.  XVFni  tashkil  etilayotganda, u  faqat 

mamlakat  to‘lov  balansida  inqiroz  sodir  bo‘lgandagina  kredit  berilishi  ko‘rib 

chiqilgan.  Bundan  tashqari  kreditlash  shartlari  hukumat  bilan  muzokaralarda 

aniqlashtiriladi.  Ko‘rinib  turibdiki  XVF  tomonidan  kredit  ajratilishi  uchun  bir 

necha  oy  muddat  o‘tib  ketadi.  Ushbu  muddatga  kelib,  inqiroz  anchagina 

chuqurlashadi va uni bartaraf etish uchun tanada ko‘p mablag‘ talab etadi, bunda 

jamg‘arma  resurslaridan  oshib  ketish  holatlari  bo‘lgan.  Markaziy  banklarning 

XVFdan ko‘ra tezroq kredit berishiga yana bir sabab, ularda oldindan kelishilgan 

holatlar  mavjud  bo‘ladi.  Qarzdor  bunday  banklar  tegishli  nazorat  sifatida 

sharoitlar,  javob  yoki  past  byudjet  kamomadini  ushlab,  agar  tez  mavjud 

mablag'larni:  avans  mablag'larini  boshqarish  qobiliyatini  saqlab  qolish  uchun 

likvidlik tez ta'minlash uchun ehtiyoj oxirgi chora harakat qarz beruvchi uchun bir 

xil talablarini ko'rsatadi. 

XVFning  kredtilash  amaliyotidagi  yuqorida  sanab  o‘tilgan  kamchiliklar, 

rivojlanayotgan mamlakatlarning XVF bilan munosabatlardan uzoqlashuviga olib 

keldi.  Mamlakatlar  qattiq  iqtisodiyotning  dasturlari  talablarini  bajarishni 

istashmadi,  shuningdek  ular  XVFning  inqiroz  davridagi  mablag‘larni 

taqsimlashdagi  ushlanib  qolishlardan  norozi  edi.  Mamlakatlar  XVFga  alternativ 

sifatida, o‘zlari savdo balansidagi muammolarni bartaraf etish uchun turli xalqaro 

rezervlar yarata boshladi.