11.1. Futbolchilarni o’zaro guruh taktik harakatlari tuzilmasi
Yuqori malakali sportchilami tayyorlash muvoffaqiyati, sport
maxoratining barcha komponentlari rivojlanish darajasiga bog’liq
bo’lgan ko’p yillik o’quv-mashg’ulot jarayonini nazarda tutadi. Bu
avvalo, har bir sportchida mavjud bo’lgan jismoniy sifatlami
rivojlantirish, texnik va psixologik tayyorgarlikni yaxshilash. Ammo,
sport o’yinlarida hususan futbolda eng ahamiyatlisi taktik tayyorgarlik
hisoblanadi.
Sport o’yinIarida gumh taktik harakatlar, asosan yuqori malakali
jamoalarda
ijobiy
natijalarga
erishish
uchun,
eng
muhim
komponentlardan biri hisoblanadi. Buni, sport yinlarining barcha
turlarida ish yurituvchi ko’pgina mashxur amaliyotchi murabbiylar
(В.А. Arkadyev; О.Р. Bazilevich; K.l. Beskov; A.Ya. Gomelskiy; G.D.
Kachalin; 1.А. Koshbaxtiev; V.V. Lobanovskiy; V.A. Maslov; M.I.
Yakushin) tasdiqlaydilar.
Yuqorida keltirilgan mutaxassislar, asosan yuqori malakali
jamoalarda eng asosiy e’tibor guruh taktikasiga qaratilishi kerakligini
ko’p marta ta’kidlaganlar. Aynan guruh taktikasida, jamoa o’yin
qudratini kuchaytirish, uning darajasini
ko’tarishga imkoniyat
yaratuvchi qo’shimcha zaxiralar yashiringan.
291
Dunyoning eng yetakchi terma va klub jamoalarini diqqat bilan
kuzatish shuni ko’rsatadiki, hujum va himoya harakatlarida bir vaqtning
o’zida sakkiz, to’qqiz o’yinchi ishtirok etib, bu harakatlarni yuqori
tezlikda bajaradiiar. Tabiiyki o’yinning bunday tuzilishi, barcha
jismoniy sifatlarga katta talab qyadi, o’yinchilaming hamma
chiziqlarda va zvenolarda aniq o’zaro almashinuvi va o’zaro harakatlari
esa, butun o’yin davomida yuqori o’yin tempini ushlab turishga hamda
barcha sportchilarga o’yin yuklamasini bir tekisda taqsimlanishiga
yordam beradi.
Futbolda o’zaro guruh taktik harakatlar juda muhimligini ta’kidlab
ko’pgina mutaxassislar individual taktik harakatlar ahamiyatini
e’tibordan chetda qoldir-madilar. Aksincha, ular o’yinning gumh va
individual taktikasini ongli tuzilishi, jamoa qudratini yanada oshirishi
mumkin deb hisoblaydilar.
Dunyo futbolining mashhur murabbiyi V.V. Lobanovskiy, futbol
o’yin taktikasi haqida mulohaza qilib shuni ta’kidlaydiki, gol ura
oladigan futbolchi individualligiga umid qilish, vaziyatga umid qilish
demakdir, vaziyat esa zamo-naviy futbolda avvalo uyushqoqligi,
mantiqiyligi, jamoaviyligi bilan tavsiflanadi. Lekin bu - Individuallik
maydondan yo’qol! degani emas albatta. Jamoaviy o’yinning modeli
albatta, birinchi navbatda jamoa printsiplariga rioya qilishga qodir
futbolchi modelidir. Aksincha jamoaviy futbol, improvizatsiyaning oliy
shakli, taraqqiy etgan taktika poydevoriga, mustaxkam asoslanadi va
tliq individuallik uchun esa, agar yulduzlar bunday o’yinda hali
yaraqlamagan boMsa, demak jamoaning muvoffaqiyatga erishish
imkoniyatlari ancha oshadi.
M.A. Godik xodimlar bilan oxirgi yillardagi futbol bo’yicha yirik
musoba-qalami tahlil etib shunday xulosaga keldi: zamonaviy futbolda,
o’yinchilaming universal imkoniyatlarini kengayishi kabi, har bir
o’yinchining jamoada yuqori individual sifatlarini muvoffaqiyatli
uyg’unlashuviga asoslangan jamoaviy o’yin olib borish ahamiyati
oshadi. Aytilgan fikrlar quyidagilarga asoslanadi. Futbol-chilaming
universallashuvi borgan sari keng tarqalmoqda. Bunda, o’z joyida
bekomi ko’st o’ynay oladigan, kezi kelganda maydonning har qayday
joyida himoya kabi qayta hujumlami yakuniga etkazadigan sportchilar
universal hisoblanadi. Bundan tashqari, o’yinning boshidan ohirigacha
yuqori tempni ushlab tura olish ham ahamiyatdir.
0 ’yinni intensifikatsiyalash bo’yicha yuqorida keltirilgan dalillar,
uning sifat va miqdor oMchamlariga ta’sir ko’rsatadi, va keyinchalik
292
o’yinni tahminan quyidagi jismoniy holat ko’rsatkichlarga ega boMgan
futbolchilar olib borishlari mumkin: 1) yugurishning maksimal tezligi -
11,0-11,3 m/s; 2) yugurishning masofaviy tezligi - 45,5-47%
maksimaldan. Bu 3000 metmi 9 daqiqa 40 soniya - 10 daqiqada yugurib
tishga imkon beradi; 3) MKI - 60-70 ml/kg/daq\ 4) sut kislotasining
maksimal kontsentrati - 18-22 mM; 5) ikki oyoqda depsinib joydan
balandga sakrash - 75-85 sm; 6) tananing yog’ og’irligi - 7-9%; 7)
mushak og’irligi - 52-54%; 8) maksimal aerob quvvat (Margari
bo’yicha MAQ) - 1,75 m/s; 9) taktik vazifalami hal etish tezligi 3-4
soniyadan muqobillik bilan - 0.8-10 soniya.
O.P.Bazilevich, G.M.Gadjiev Rossiya chempionatida ishtirok etgan
85 ta jamoa o’yinlaridan olingan maMumotlar bo’yicha o’zaro harakatlar
tuzilishini tahlil etib, o’z darvozvlaridan javob hujumlarini tashkil
etishda eng ko’p sonli gollar birinchi va to’rtinchi zona hujumlaridan
keyin urilganligini aniqladilar. Birinchi zonadan urilgan gollaming
ko’pligini avvalo, o’z darvozalaridan tezkor hujum harakatlari bilan
jamoaviy o’yinni tashkil eta olish hamda bu zonadagi hujumlaming
katta ulushi hujum harkatlarining umumiy miqdoria nisbatan - 42%
tashkil etishi bilan tushintirish mumkin. Mualliflaming ta’kidlashicha,
o’yinchilar tomonidan muayyan majburiyatlami bajarilishi, avvalo o’z
vaqtida yuqori tezlikda to’ldiriladigan va yaratiladigan o’yinchilar
guruhining sinxronligi va o’zaro harakatlari, keng ma’noda individual
maxoratga faqatgina maqsadga muvofiq jamoaviy harakatlar bilan
erishish
mumkin.
Darvoza
zonasidan
boshlanuvchi
hujum
harakatlarining
yuqori
samaradorligi
ko’p
jihatdan
standart
hujumlaming muvoffaqiyatiga asoslanadi. Jamoalar o’yin davomida
o’rtacha 30 ga yaqin (hamma hujumlaming 20%) hujum harakatlarini
o’yin to’xtatilgandan keym raqib maydonining yarmida boshlaydilar.
M.S. Polishkis maxsus ishlab chiqilgan uslubiyat bo’yicha, turli
darajadagi (yuqori malakali futbolchilaming 48 ta, 12 ta yosh
futbolchilar o’yini) 60 ta kuzatish bilan birga jamoaviy va individual
texnik-taktik harkatlami qayd etib, quyidagi xulosaga keldi, ya’ni guruh
taktik harakatlarining ayrim krsatkichlari va o’yin natijalari orasida
o’zaro bogMiqlik mavjud. Bu, o’z navbatida, GTH ko’rsatkich!arini
futbolchilaming jamoaviy o’yin sifatiga moMjal kabi qoMlash huquqini
beradi. Individual texnik-taktik harakatlami o’yinchining jamoaviy
harakatlarida ishtirok etish nuqtai nazaridan va uning harakatlarida
taktik vazifalami guruh bilan individual hal etish nisbatini GTH
ko’rsatkichlari bilan qiyoslash yoMi bilan baholash maqsadga muvofiq.
293
Darvozalarga berilgan zarbalarning umumiy soni ko’rsatkichlari o’yin
natijalari bilan ishochli statistik aloqaga ega emas. Shu bilan birga,
darvoza ustunlariga tekkan zarbalar soni ko’rsatikichlari, engilganlarga
nisbatan g’o!iblarda yuqori ishonchli. Bu ko’rsat-kichni, futbolchilaming
hujum harakatlari samaradorligini baholash uchun qIlash mumkin,
chunki o’yin natijalari bilan uning o’zaro bogMiqligi juda yuqori.
0 ’yin jarayonida har bir futbolchi to’p bilan yoki to’psiz xilma-xil
harakatlami bajarishiga to’g’ri keladi: to’pni oiib qo’yish va qabul
qilish; olib yurish va aldash; boshda uzatish; darvozaga zarbalar va
hokazo. Shu kabi barcha harakatlarda, to’p uzatish, to’psiz o’yinda
standart holatlarda o’ynash - jamoaviy o’yin uslubiyati asosiy boMgan
vaqtda, aynan bir o’yinchining roli ko’zga tashlanadi - muvoffaqiyat esa
bir nechta o’yinchilaming hamjihatligi natijasidir.
Masalan, to’pni olib yurish yoki aldash, ushbu vaziyatda vujudga
kelgan o’yin vazifasini individual hal etish. Lekin, agar shu paytda
jamoaning qolgan yinchilari o’yin mantig’iga muvofiq harakatlami
amalga oshirsalar, unda o’yin vaziyati jamoaviy harakatlar tavsifmi aks
ettiradi. Ammo bunda eng muhimi agar shunga o’hshash vaziyatlarda
to’pga ega o’yinchi, aniq va o’z vaqtida eng qulay holatni egallagan
sherigiga uzatishni amalga oshirsa, demak ushbu o’yin vazifasini echimi
optimal bladi. Agar to’pga ega o’yinchi bunday qilmasa va to’pni olib
yurishda davom etsa yoki aldashni amalga oshirsa, bu o’yinchi
maqsadsiz o’ynadi yoki zamonaviy futbolda ishochsiz deb topilishi
mumkin.
Yuqorida bayon etilganlardan quyidagicha xulosa chiqarish
mumkin, jamoaviy o’yin uchun bir vaqtning o’zida eng kamida ikki
futbolchining faoliyati zamr. jamoaviy o’zaro harakatlaming asosiy
vositasi quyidagilar hisoblanadi: o’z darvozasidan raqib darvozasigacha
2-6 o’yinchilar ishtirokida o’yinchilar kombinatsiyasi, standart
holatlarda ynash (jarima, ochiq, burchak va yon chiziqlardan to’pni
tashlab berish, to’psiz o’yin, ya’ni holatni tashlash).
Ko’rinib turganidek mutaxassilaming fikricha, jamoaviy sport
o’yinlarida, asosan maxoratli jamoalar darajasida taktik tayyorgarlikning
eng muhim tomoni, guruh va jamoaviy zaro harakatlar darajasi
hisoblanadi. Aynan o’zaro harakatlar samaradorligi, noan’anaviy
echimlar bilan qayta ishlangan taktik sxemalarni moxirlik bilan
uyg’unlashtirish, har bir sportchining individual imkoniyatlaridan
foydalanib ohirgi natija kombinatsiyalar samaradorligiga erishish
mumkin.
294
Shunga qaramay, sport-pedagogika fanida jismoniy, texnik va
psixologik tayyorgarlikka bag’ishlangan ko’pgina tadqiqot ishlarida,
afsuski o’yinni tashkil etish savolari
Do'stlaringiz bilan baham: |