Fiziologiyasi va gigiyenasi

2.  2.  Jinsiy  hujayralar.  Ularning  tuziiish va 
rivojlanish  xususiyatlari
Jinsiy  hujayralarning tuziiish  xususiyatlari.  Odam tanasidagi 
boshqa hujayralardan farqli  ravishda jinsiy hujayralar vagona (yak- 
ka-vakka  holda)  yoki  gaploidli,  ya'ni  ikki  marta  kichraygan  xro­
mosomalar yig'indisini  (23)  saqlaydi.  Jinsiy hujayralardan tashqari 
tananing  barcha  hujayralari  autosom alar  deb  ataladi.  Bu  autoso- 
malar jinsiy  belgilarini  aniqlab  beradilar.  Jinsiy  belgilar  esa jinsiy 
xromosomalarga bog'liq  (X va Y-xrom osom alar-erkaklikjinsiy hu­
jayralar,  X va X-xrom osom alar ayollik jinsiy  hujayralar)  (2-rasm).
Odam  organizmi  urug'langan  tuxumdan  rivojlanadi.  qaysiki 
ikkita jinsiy  hujayralarning:  erkaklik-spermatazoidlar  va  ayollik  -  
tuxum  hujavrasining  qo'shilishidan  hosil  bo'ladi.  Jinsiy  hujayralar 
jinsiy  bezlarda  hosil  bo'ladi  (2-  rasrn).
Bola qaysi jinsga mansub  bo'lsa.  o ’sha jinsga xos  bo'lgan  ichki 
va tashqi jinsiy a'zolar  bilan tug'iladi.
Odamni  otalangan  tuxum  hujayrasida  xrom osomalarning  dip- 
loidli nabori  saqlanadi  (46).  Otalangan tuxumni  maydalanishida va
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hujayraning  navbatdagi  b o iin ish id a  (bu jarayon  mitoz  deb  atala­
di) xrom osom alar ikki martaga ortadi va har bir juft xromosomalar 
har  qaysisi  46  tadan  xromosoma  hosil  b o iu v c h i  qiz  hujayralarga 
b o iin a d i.  Agar  spermatazoid  va  tuxum  hujayralarida  xromosom- 
alarning diploid nabori saqlangan bo'lsa.  ular qo'shilganidan keyin 
urug‘langan tuxum  92 ta xromosomaga ega bo‘ladi.  Odatda, bu ho­
lat  yuz  bermaydi.
и
X g
И И
и »
1
2 
3
4
5
m
ЙВ  К ft 
П п и
  кл
6
7 
8 
9
10
11 
12"
л  л
ЛД 
Х Й
А *
ПА
13
14 
15 
16
17
18
mi
X» 
ХЛ 
ЛЛ
К к
19
20 
21 
22
XX
K t
к  
и  
ах
м
1
2 
3 
4
5
Х Я Х Х   « X   lif t  Й Й   X X   rtft
6
7 
8 
9
10
11 
12
/1Л  lift  X *   X X Я Й
п
 д
13
14 
15 
16
17
t f 18
&  St й  J t 
А
  4  ^0.  *
К о
19
20 
21 
22
XY
2-rasm.  Ayollar (yuqorida) va  erkaklar (pastda) xroraosomalari.
Evolutsiya jarayonida  otalanish  paytidagi  xromosomalar  soni- 
ning  doimivligini  ta ’mjnlab  turuvchi  maxsus  mexanizm  yuzaga 
keldi  va rivojlandi.  Bu  mexanizm hujayralam ing  maxsus  b o iin is h  
tipi bilan b o g ia n g an  bo'lib,  bu b o g ia n ish  tufayli jinsiy hujayralar­
ga  xromosomalarning  gaploid  nabori  tushadi.
Jinsiy hujayralam ing yetilishida bir-birini orqasidan ju da tez tak- 
rorlanuvchi ikkita b o iin is h  yuz beradi, natijada xromosomalarning
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

soni  ikki  marta  kamayadi.  Xromosomalarning  sonini  qisqarishiga 
olib keluvchi  bo'linish mitoz deb  ataladi.
Shunday  qilib.  erkak  va  ayol  zarodish  hujayralari  xrom oso­
malarning  yarim  to'plam iga  ega  bo'ladi.  Otalanishdan  keyin  bola 
organizmi  rivojlanadigan xrom osomalarning yig'indisi  zigota hosil 
bo'ladi.