Fiziologiyasi va gigiyenasi

Hujayraning irsiy apparati. Har qanday  hujayraning.  shu jum - 
ladan.  odam organizmi  hujayrasining  irsiy apparati  bo'lib  DNK  hi­
soblanadi.  DNK  hujayra  yadrosida  tarqalib  u  yerda xrom osom alar 
deb ataluvchi tuzilm alar hosil  qiladi.  Xromosoma DNKda shifrlan- 
gan  holdagi  irsiy  axborotlarni  saqlaydi.  Aynan  DNK  ota-ona  hu- 
jayralaridan  qiz  hujayralarga  irsiy  axborotlarni  yetkazib  beradi.
Axborotlarni  yozib  olish  uchun  ayrim  «simvol»lardan  tash­
kil  topgan  kod  bo'lishi  zarur.  Ana  shunday  «sim voblardan  DNK 
molekulasidagi  nukleotidlar hisoblanadi.  Bir necha ming ketma-ket 
joylashgan  nukleotidlardan  iborat DNKning  gigant  molekulasidagi 
qator oqsil  molekulalarida  uning  tuzilishi  haqidagi  yozuvlar yashi- 
ringan -   «sirli»  bo'ladi.  Uzun  ipsimon  DNK  molekulasi  bir-birini 
orqasidan joylashgan qismlardan  iborat va  ularning  har  birida qay- 
sidir  oqsilning  tuzilishi  haqidagi  axborot  saqlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bizga  M orze  alifbosi  tanish,  uning  kodida  bor  y o 'g 'i  ikkita 
belgi  mavjiid  (nuqta  va  tirelar).  Alifboning  har  bir  harfi  nuqta  va 
tirelarning  m a'lum   kombinatsivasiga  mos  keladi.  Xuddi  shunga 
o ‘xshash  holatni  DNK  molekulasida  ham  kuzatish  mumkin.  Bu 
yerda  kodlangan  belgilar  rolini  DNKning  polinukleotidli  zanjirida 
k o ‘p marta takrorlanuvchi to ’rtta nukleotid bajaradi. Yuqorida qayd 
qilinganidek  azotli  asoslarning  boshlang’ich  harflari:  A -   adenin. 
G  -   guanin,  T  -   tim in  va  С  -   sitozin  bilan  belgilanadi.
Oqsillarda 20 ta aminokislota topilgan va ularning har biri DNK 
molekulasidagi  m a'lum   darajada navbatlashib takrorlanuvchi  nuk- 
leotidlarda  yashiringan.  Har  bir  am inokislota  uchta  yonma-yon 
turuvchi  aminokislotalardan  iborat  bo'lgan  DNKning  m a’lum 
qismiga  mos  keladi.  Masalan,  A-C-C  fragment  triptofan  aminkis- 
lotasiga  to 'g 'r i  kelsa,  C-B-C  qismi  metioninga  va  h.  k.  Shunday 
qilib,  20  aminokislotaning  har  biri  uchun  shifrlangan  guruh  uchta 
nukleotidlardan  tashkil  topgan  bo'ladi  (triplet)  (AAA.  GCG,TGA 
va  h.  k.).  Oqsil  tuzilishidagi  aminokislotalarning  navbatma-navbat 
jovlashuvi  DNKda  tripletlarning joylanishi,  navbatlashuvi  singari 
shifrlangandir.
Oqsil  hujayralarning  hayoti  uchun  zarur  bo'lgan  m a'lum   tu­
zilishi  haqidagi  dastur  shifrlangan  nuldetidlar  qatori,  ya'ni  DNK 
molekulasining  qismi  genlar  deb  ataladi.
Nihoyat.  uzoq  muddatli  evolutsiya  davomida  yuzaga  keluvchi 
yadro DNKasi hujayralarning irsiy axborotlarini tashuvchi hisobla­
nadi.
Lekin DNK  hujayra yadrosida joylashgan bo'lsa,  aynan ana shu 
hujayra  uchun  xos  bo'lgan  oqsillarning  sintezlanishi,  asosan,  sito- 
plazmada,  uning  mayda  organoidlarida-ribosom alarda  bajariladi.
Axborotlar  qay  tarzda  ribosomalarga  beriladi?  Bu  axborotchi 
RNKlar  yordamida  amalga  oshadi.  Axborot  RNKlaridagi  nukleo- 
tidlarning  navbatlashuvi  DNKning  bitta  qismining  tuzilishini  aks 
ettiradi.  Bunday hollarda,  DNK molekulasida saqlanuvchi oqsillar­
ning  tuzilishi  haqidagi  axborotlar  i-RNK  larga  qayta  yoziladi  deb 
yuritiladi.  i-RNK  molekulalari  ribosomalarda  tanlanadi  va  xuddi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m atrisadagidek sitoplazmada saqlanuvchi  aminokislotalardan  oqsil 
molekulalarining  yig'ilishi  yuz  beradi.  Oqsillarning  hosil  bo'lishi 
uchun  sarflanadigan  am inokislotalar dastlab ATF  bilan maxsus  fer- 
mentlar  ishtirokida  faollashadi.
Faollashgan am inokislotalar transport t-RNK  molekulalari  bilan 
tashiladi.  Turli  am inokislotalar  uchun  o'zlarining  t-RNKasi  faoli­
yat ko'rsatadi. t-RNK bilan am inokislotalar energiyaga boy bo'lgan 
fosfat  b og’lari  yordamida  birikadi.  Ribosomalarda  t-RNK  am ino­
kislotalardan  ajraladi:  t-RNK  xuddi  chelnok  singari  ishlaydi,  faol­
lashgan  aminokislotalarni  tashiydi.  faollashgan  aminokislotalarni 
ribosomalarga  olib  kelib.  so'ngra  undan  chiqib  ketadi.
Shu  y o'l  bilan  DNK da  saqlanuvchi  irsiy  axborotlar  oqsil  tu- 
zilm alarida realizasiya qilinadi  va  ularning  spetsifikligi  aniqlanadi.