1. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
Ta’lim samardorligini yukori kutarish muammosiga texnologik yondashuv, dastlab
AKSh da bundan 30 yillar oldin paydo buldi. U xolda uz uzidan juda kuplab savollar
kelib chikadi. Nima uchun, pedagogika fanining ushbu yunalishi buyicha jaxon mikiyosida
erishilgan muvoffakiyatlar tugrisida juda oz bilamiz ? Nima uchun pedagogik texnologiya
tugrisida oliy ukuv yurtlarida zarur bilimlar berilmaydi? Nima uchun bu boradagi kerakli
pedagogik adabiyotlar yuk, bor bulsada juda oz mikdorda ?
Sababi, pedagoik texnologiya bixeviorizm goyasi asosida yaratildi. Psixologiyada bu
yunalishning asosiy muxim koidasi bulib, organizmga ta’sir etuvchi stimulyatsiya va bu
stimulyatsiyaga uning javobi urtasidagi bogliklikning bir tomonlamaligini tan olish
xisoblanadi.
Ushbu koida ta’lim jarayonini eksperimental tarzda urganishga va bu jarayonni
boshkarishga xam alokasi bor.
Yukoridagi omildan kelib chikib, biz xozircha organizm ichki jarayonida sodir
bulayotgan uzgarishlarni bila olmaymiz, boshkacha aytganda tashki jarayonlarni urganish
orkali bixoviorilar fakat tashki jaryonlarni urganish orkali stimul va unga javob urtasidagi
bogliklikni urganish bilan chegaralanadilar. Bunday chegaralanganlik bixoviorizm axamiyatini
pasaytirdi, chunki xar kanday nazariya bevosita tashki kuzatuvdan yashirin bulgan u yoki bu
konuniyatlarni bilishni takazo etadi. Sobiq ittifoq davrida davrida turli goyalar tufayli
bixoviorizm burjuaziyachi fan katoriga kiritilib bu urganish uchun man etilgan.
Maslan: M.Razental taxriri ostida chikkan "Kiskacha falsafiy lugat" (1954 )yilda
"bixoviorizm inglizchadan- xulk degan ma’noni bildirib, u AKSh da xozirgi zamon
burjuaziya psixologiyasida xukumronlik kiluvchi , reaksion okimlardan biri xisoblanadi".
Albatta vaktlar utishi bilan bixeviorizm tugrisidagi fikrlar tubdan uzgarib bordi.
Masalan : A.V. Petrovskiy va M.G. Yarashevskiylar taxriri ostida nashr etilgan
(1990 y). " Psixologiya " lugatida : "bixeviorizm goyasi ligvistika, antropologiya,
satsiologiyalarga ta’sirini utkazadi va Kibernetikaga zamin yaratadi.
Bixeviaristlar xulkini emperik va matematik metod bilan urganishda uz xissalarini
kushdilar, ayniksa kator psixologik muammolarni ilgari surish, xamda organizmni yangi xulk
shakllarini egallash bilan boglik masalalarni xal etishda katta rol uynaydi...
7
Bixeviorizm psixologiya soxasini kengaytirish bilan birga tashki, tankid tanani
reaksiya berish masalasini kiritdi. Shuni aloxida takidlash kerakki, "bixeviarist". AKShda juda
obro‘li kasb bulib, yukori xak oladigan mutaxassis xisoblanadi.
Bixevarizm asoschilari J. Uotson, E.Torondayk, S.Pressi, B.Skinnerlar xisoblanadi.
B,Skinnerni programmalashtirilgan ta’limining "otasi" deb bilishadi va pedagogik
texnalogiyani davochisidir.
Shu narsa dikkatga sazovorki, 1970 yillarda xali bixeviarizm "burjuaziya" fani sifatida
tankid kilinayotgan bir paytda N.D.Nikondarov uzining "Programmalashtirilgan ta’lim va
kibernetika goyasi " nomli ishida E.Radkorfning tadkikot natijalarini keltirib, shunday deydi :
"bixeviarizm atrofda kizikarli va foydali ishlar paydo bulishi mumkin, bixeviarizmning
nazariy yunalishiga tankidiy munosabat, bu soxa tarafdorlarining nazariy fikrlarin urganishdan
bosh tortish bulib kolmasligi kerak".
Bixeviarizmni rad etish ta’lim nazariyasiga munosabatda Amerika va sovet
pedagogikasi urtasida turlicha karashlarni yuzaga kelishiga sabab buldi. 1933 yilda nashr
etilgan Rossiya Pdagogik Etsiklopediyasda "Xozirgi zamon anglo - amerika pedagogikasida
"didaktika" termini kullanilmaydi , ta’lim nazariyasi asosan pedagogik psixolgiya soxasidagi
ishlarda yoritilib kelinadi xolos".
Didaktikaning kullab intuativ-akliy kurash xolatlaridan farkli ularok amerikaning
pedagogik psixologiyasi ekspiremental psixologiyaning anik metodlariga asoslangan, va u
shuning uchun amaliyotga chikishi boy imkoniyatlarni beradi. Shuni ta’kidlab utish zarurki,
oxirgi un yillikda mavjud usha ikki nazariy fikrlarni uzaro boyishi , xamfikrlilik sezilarli
tarzda kuzga tashlanadi.
Bixeviaristlarning ishlari testologiyani shakillanishiga yordam beradi, lekin u xam
pedagogik texnologiya kabi "burjuaziya" fani katoriga kiritilib, uni umuman inkor kilindi.
Mustakil O‘zbekiston MDX mamlaktlari ichida brinchi bulib dunyo pedagogika faniga yul
ochdi va olimlar oldiga chet elning shu soxadagi eng ilgor, kullasa buladigan va yukori
natija beradigan goyalarni amaliyotga tadbik etish va bu yulda uzimizning an’ana va
tajribalarimizda keng foydalanishga imkon yaratib beradi.
Pedagogik ta’lim jarayonida talabalarning aktiv faoliyatini
Bu an’anaviy ukuv jarayonida ta’lim maksadi kandaydir noanik bulib, fakat
uzlashtirish tushunchasida xulosalanadi. Ta’limiy jarayon kupincha tajribali ukituvchilar
faoliyati asosida yulga kuyiladi.
Umuman olganda, xususiy metodikalarni , ilgor tajribali ukituvchilar faoliyatini targib
kilish vakti utib ketdi va ular xech kachon ukitishni samarali kafolatlangan xolda sistemali
va maksadga muvofik tashkil etishni ta’minlay olmaydi. Buning ustiga xozirgi ukitish
8
metodlari va rakobatbardosh kadrlar tayyorlashda jamiyat extiyoji urtasidagi ziddiyatlar shaxs
rivojlanishi va uning ma’lumiy extiyojlarini kondirishga yetarli bulmay koldi.
Dastlabida, ta’limni reproduktiv darajasida ukitishga texnologik yondoshuvning
umumiy tavsifini kurib utamiz. Malumki, reproduktiv ukitish, ukuvchilarga xarakatni
oldindan koidaga tayanib, namunaviy xolat kurinishida uzlashtiradi.
Xolatda reproduktiv daraja uchun ukitish, anik kayd etilgan va olinajak natijani
oldindan belgilab kuyilgan ishlab chikaruvchi konvoer jarayoni sifatida tashkil etiladi. Ukuv
materiali oldindan anik ishlab chikilgan ukuv maksadlar asosida, ayrim bulak -
frogmentlarga modul taksimlanadi va xar bir fragment test va korreksion kushimchalar
bilan davom ettiriladi.
Ukuv ishlari etalon natijaga erishuviga muljallangan. Bu muljal kizikuvchanlik,
munozara va uzaro inkor etmaydi. Bir vaktni uzida u ta’limni butun yunalishiga reproduktiv
xarakter kasb etadi. Texnologik yondashuvdan foydaoanish kuyilgan ukuv maksadiga
erishishni kafolatlaydi.
Pedagogik texnologiya pedagog olimlar dikkatini jalb kilgan " ukuv jarayoni
texnologiyasi " sifatida karaldi.
Tizimli yondashish ta’siri ostida asta sekinlik bilan pedagog texnologiya moxiyatiga
aniklik kiritila borildi va rus olimasi N.F. Talizina uning moxiyatini " Belgilangan ukuv
maksadiga erishishning usullarini aniklashdan iborat" deb tushuntirdi.
Yukoridagi keltirilgan ta’riflardan kurinib turibdiki utgan yillarda pedagogik
texnologiya ukuv jarayonini belgilangan ta’lim maksadi va mazmunidan kelib chikib
loyixalash deya ifodalandi. Bu bir jixatdan tugri lekin teranrok fikr yuritilsa , uning bir
yoklamaliligi yakkol kuzga tashlanadi yoki bunday yondoshishda ukuvchi shaxsi inkor
etilyapti. Bu kamchilikni brinchi bulib, V.P. Bespal’ko paykadi va uzining yirik
asarida"pedagogik texnologiya bu ukituvchi moxiyatiga boglik bulgan xolda pedagogik
muvofakkiyatni kafolatlay oladigan ukuvchi shaxsni shakillantirish, jarayonining loyixasida "
deya ta’riflaydi.
Shu urinda takidlash joizki, 80 - yillardayok V.P. Bespalko tomonidan "pedagogik
texnologiya" ning ilmiy maktabi yaratildi va makola muallifi xam shu dargoxda taxsil
olganligini aloxida fikr bilan tilga oladi.
Kator yillar davomida pedagogik texnologiya nazariyasi va amliyot bir biriga boglik
bulmagan xolda urganib kelindi va u turli faoliyat doirasida edi. Bugungi kunda
mutaxassilarning ilmiy saloxiyatini birlashtirilsa mamlakatimizda xam imkoniyatlar mavjud.
Nazariya va amaliyot birligining ta’minlanishi zamonaviy pedagogik texnalogiyaning asl
moxiyatini aniklashga yul ochadi.
9
Bizning fikrimizcha , yangi pedagogik texnalogiyani pedagogika fanining aloxida
tarmogi sifatida yoki fakat ta’lim amaliyotini mukobullashtirishga yunaltirilgan tizim deb
karash mumkin xolos. Pedagogik texnalogiya bu soxadagi nazariy va amaliy izlanishlarni
birlashtirish doirasidagi faoliyat yunalishllarini aniklaydi. Bu yerda izlanishning moxiyati -
pedagogik tizimni tashkil etuvchi elementlarni urganish asosida yangilashdan iborat. Sababi,
xar kanday ukuv - tarbiyaviy jarayonni tashkil etish u yoki bu pedagogik tizimni aks
ettiradi. Demak, pedagogik texnologiya amaliyotga joriy etish mumkin bulgan ma’lum
pedagogik tizimning loyixasidir.
Unda pedagogik tizim tarkibi nimalardan iborat?
Pedagogik tizim uzaro boglik bulgan vositalar, usullar va jarayonlar yigindisi bulib,
shaxsdan muayyan sifatlarni shakillantirishga pedagogik ta’sir etishni maksadga muvofik
tarzda amlga oshiradi . Binobarin xar bir jamiyatda shaxsni shakillantirish maksadi belgilab
olinadi va unga mos ravishda pedagogik tizim mavjud bulishi kerak. Agar maksad uzgarsa,
tizim xam uzgarishi mukarrardir.
"Kadarlar tayyorlash Milliy dasturi" jamiyatda davlat va olia oldida uz
javobgarligini xis etadigan, xar tamonlam rivojlangan shaxsni tarbiyalashni asosiy maksad
kilib kuydi. Demak, milliy dastur bizda ta’lim va tarbiya soxasidagi davlat buyurtmasi
sifatida kabul kilinayapti. Fkat ijtimoiy buyurtmasigina ta’lim va tarbiyaning umumiy
maksadi va vazifalarni anik belgilab beradi yoki oliy ta’lim uchun pedagogik tizimning
mavjudlik shartlarini kafolatlaydi.
Kuyda barcha ta’lim turlari uchun umumiy bulgan pedagogik tizim loyixasi. Olib
borilgan ilmiy - tadkikot ishlarining natjalari xar kanday pedagogik tizim uzaro boglik
bulgan kuydagi invintativ elementlardan tashil topishini kursatib beradi.
1. talabalar
2. ta’lim maksadlari
3. ta’lim mazmuni
4. didaktik jarayon
5. tashkiliy shakillari
6. pedagog yoki UTV
7. Ijtimoiy buyurtma
Shunday ekan, pedagogik texnologiyani kanday yangilash mumkin?
E’tiborni yukorida keltirilgan pedagogik tizim tuzilishiga karataylik . Bu tizimga
uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma uz ta’sirini kursatadi va ta’lim - tarbiya maksadini
umumiy xolda belgilab beradi.
10
"Maksad" esa pedagogik tizimning bosh bugini xisoblanib, u kolgan elementlarni
uz navbatida yangilash zaruriyatini keltirib chikaradi. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"
ta’lim - tarbiyaning yangi yunalishga burdi, ya’ni "Utmishdan kolgan mafkuraviy karashlar
va sarkitlardan tula xalos etish , rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak
ma’naviy va axlokiy talablarga javob beradigan yukori malakali kadrlar tayyorlash" deb
belgiladi. Demak, ta’lim - tarbiyaning maksadi yangilandi , unga mos xolda mazmunning
yangilanishi tabiatidir. Ta’lim mazmuni ukuv dasturlari, kullanma va darsliklarda uz ifodasini
topadi. Shu munosabat bilan olimlarimizga fan soxalari buyicha ta’lim mazmunini ishlab
chikish kabi sharafli ma’suliyati yuklatildi. Shunday kilib, pedagogik tizimda didaktik
masalalarning uz yechimlarini topishi Milliy dastur goyalarini ruyobga chikarishning muxim
boskichidir.
Agar pedagog kulida bilimga chankok iktidorli talabalar-ukuvchilar fan maksadiga mos
mazmun-dastur, ukuv kullanma, darsliklar mavjud bulsa, u didaktik jarayonni muvoffakiyatli
amalga oshirish uchun bilish faoliyatining tashkiliy shakillaridan samarali foydalanib yangi
pedagogik texnologiyani amaliyotga izchil va ketma - ket joriy etish mumkin.
Shunday kilib, ta’lim tarakkiyotining xakkoniy xarakatlantiruvchi kuchi sifatida
mavjud didaktik masalalar va unga mos keladigan pedagogik texnologiya asosida okilona
kurilgan pedagogik tizim xizmat kiladi.
11
Do'stlaringiz bilan baham: |