Тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
4.4 Товар биржаси индексларини ҳисоб-китоб қилиш усуллари 
 
Биржа индекслари биржанинг ишбилармонлик фаоллигини таҳлил 
қилишда фойдаланилади. Биржанинг ишбилармонлик фаоллиги индексларига 
қуйидагилар киради: сотиш ва соти олишга буюртмалар сони индекслари, 
буюртмалар ўртача ҳажми индекслари, улгуржи товарайланма индекслари, 
биржа нархлари индекслари. 

---

60 
Улгуржи товарайланма биржа индекслари қуйидагича ҳисоб-китоб 
қилинади:
1. алоҳида товар, жумладан, унинг ассортимент турлари бўйича; 
2. биржада сотилган барча товарлар бўйича. 
Биржа ставкаси индекси алоҳида чиқарилади. Алоҳда ассортимент 
товарини сотиш индекси ўрганилаётган даврдаги товар сотуви ҳажмини (q
t
) 
бундан олдинги даврдаги сотув ҳажмига (q
τ
) натурал бирликдаги нисбати 
сифатида ҳисоб-китоб қилинади: 
(1) i = q
t 
/ q
τ
Бунда базис даврдан кейинги ҳар бир давр учун индексларни кўпайтириб, 
истлаган базис даврга сотув динамикасини ўлчаш мумкин. Фақат вақт 
кесимлари (даврлари) таққосланишини таъминлаш талаб қилинади, холос. Агар 
бир хил бўлмаган вақт орлиқлари учун индекслар ҳисоб-китоб қилинадиган 
бўлса, ўртача кунлик (ўн кунлик, ойлик ва ҳ.к.) индексни аниқлаш мумкин. 
Бунинг учун ўртача геометрик формула қўлланади: 
(2) i = i 
( n + 1) давр учун
бутун товар учун, жумладан, унинг барча турлари ва навлари учун икки 
хил индекслар тузилади: 
- миқдорий индекс: барча тур ва навдаги товарлар сони рағбатлантирилади 
(жорий даврда -- t ; базис даврда - τ ): 
(3) I
q 
= ∑ q
t 
/ ∑ q
τ
- қиймат индекси: рағбатлантиришдан олдин барча тур ва навдаги товар 
ҳажми ўзгармас нархлар (p
H 
) бўйича ўлчанади (таққосланади). Ўзгармас нарх 
сифатида одатда давр бошидаги нархлар ёки энг барқарор давр нрахлари 
олинади: 
(4) I
q 
= ∑ q
t
p
H
/ ∑ q
τ
p
H
Бу индекснинг камчилиги шундаки, у ассортимент ўзгаришлари (масалан, 
бир хил товар сонида қиммат товарлар улушининг ўсиши қийматнинг ўсишин 
беради) ҳисобига товар қийматининг ўзгарини яширади. Ассортимент 
ўзгаришларининг таъсирини қиймат динамикасига ассортимент структураси 
ўзгаришларининг таъсирини акс эттирадиган ассортимент ўзгаришлари 
индекси ёрдамида аниқлаш мумкин: 
(5) I
acc
= (∑ q
t
p
H
/ ∑ q
τ
p
H
) / 
( ∑ q
t 
/ ∑ q
τ 
) = 
∑ p
H
q
t 
/ ∑ p
H
q
τ
бу ерда q – бутун ассортимент гуруҳи бўйича муайян ассортимент 
турининг улуши. 

---

61 
Ишбилармонлик фаоллигининг энг муҳим кўрсаткичи товар биржасининг 
муҳим кўрсаткичи ҳисобланади. Фонд биржасида бундай индекслар акциялар 
нархи динамикасини таҳлил қилиш учун кўпроқ тарқалган. Товар биржасида 
ҳам нархлар индексини ҳисоб-китоб қилиш мақсадга мувофиқ. Ушбу 
котировкалар фойдаланилади. Фақат амалдаги сотув нархи киритилади. 
Реал товарлар учун реал вазнни ҳисобга олган ҳолда нарх индекси 
тузилади. Фьючерс шартномалари нархи учун ўлчанмаган гнарх индекслари 
қўлланади.
Битта турдаги товарнинг нарх индекси – оддий индивидуал нарх индекси: 
(6) i
p
= p
t
/ p
τ
бу ерда t кейинги даврга, τ эса – олдинги даврга мансуб. 
Битта номдаги товарнинг бир неча хил турлари бўйича нарх индекси ўтача 
нархлар индексини ифодалайди: 
(7) i
p
= p
t
/ p
τ
бу ерда p
t
, p
τ
- давр учун ўртача нархлар. 
Нархлар умумий индексида, яъни барча товарлар бўйича нарх индексида 
вазн сифатида ёки танлаб олинган даврда ҳар бир товар турининг сони ( q
T
) ёки 
сотиш ҳажмидаги қиймат улушлари ( ∂
t
) фойдаланилиши мумкин. биринчи 
ҳолатда индекс қуйидаги кўришига эга бўлади: 
(8) Ip = ∑p
t
q
T
/ ∑p
τ
q
T
Кейинги ҳолатда вазн ёки t даврга ёки τ даврга мансуб бўлиши лозим. 
Индекслар қуйидагича бўлади:
(9) Ip = ∑i
p 
- ∂
t
(10) Ip = 1/ ∑∂
t 
/ i
p
бу ерда i
p
– ҳар бир товар тури учун алоҳида индивидуал индекслар.