Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

5.3. Хоразм мусиқа услуби 
Хоразм мусиқа услуби-бу шу воҳадаги халқ қўшиқ ва лапарлари 
турли маросим тамоша ва ўйин-рақс куйлари ҳамда дотончилик, 
ашулачилик ва мақом санъати каби касбий мусиқа анъаналаридан ташкил 
топади. Ўзбек мусиқасининг таркибий қисми бўлган Хоразм мусиқаси айни 
вақтда ўзгача тароватга эга бўлиб , унинг маълум даражада туркман ва 
озарбайжон мусиқасига мос жиҳатлари ҳам бордир. 
Хоразм мусиқа услубининг ўзига хос жиҳатлари , унинг анъанавий 
чолғуларида ҳам номоён бўлади. М, бўламон чолғуси бошқа услубларда 
учрамайди. Бу соз тут дарахтидан ишланган кичик урнай шаклидагим
чолғу бўлиб унда якка ҳолда ва ансамллар таркибида ижро этиш мумкин. 
Хоразмда Кавказнинг машҳур тор чолғуси ҳам кенг тарқалган. Х1Х 
асрнинг охирига келиб гармон чолғуси ҳам оммалашиб кетди. Уни “соз” деб 

---

170 
аташади. Хоразм мусиқа санъатида деярли ўзбек халқ чолғулари деярли 
учрамайди, жумладан дўмбира ҳам. 
Хоразм мусиқа услубида рақс ва умуман, ўйин ҳаракатлари билан 
боғлиқ чолғу куйлари салмоқли ўрин тутади.Рақс ўйин-куйларини бир неча
турларга бўлиш мумкин: 
1.Халқ орасида оммалашган рақслар. Уларнинг асосини Лазги, Ганжи 
Қорабоғ, Уфори каби куйлар ташкил этади. 
2.Дорбозларнинг ўйин куйлари. Уларнинг Елпазаланди, Уфори
Елпазаланди каби куйлар ташкил этади. 
3. Қизиқчи ва масхарабозларнинг ўйин куйлари. Бу куйларни
Чоғоллоқ, Аз-аз, Хоразимча, Юз бир , От эрони, сурнай йўли каби 
намуналар ташкил этади. Хоразм рақс ва ўйин куйлари оммавий байрам, 
сайилларда ижро этилади.”Харакатли ўйинда паррандали ва уй 
ҳайвонларининг хатти-ҳаракатлари ( от ўйин, тустовуқ ўйин, капртар ва 
бошқалар) киради. 
Икки ва ундан ортиқ ижрочиларнинг тарафма-тараф бўлиб 
куйлайдиган айтишувларга лапар деб айтилади. Лапарлар айтилаётганда
рақсга хам тушиш мумкин, чунки уларда рақсбоп усуллар, айниқса Уфар 
усули кенг қўланилади. 
Анъаналарга кўра лапарлар халқ байрами ва сайилларда тўй 
маросимлари ва бошқа оммавий тантаналарда ижро этилган. 
Хоразмда ашулачилике санъати равнақ топган бўлиб, ашлачиларни 
халқ орасида кўпроқ “гўянда” деб атайдилар. Ашула жанри мумтоз
шеърият намуналарига асосланган. Куй-оҳанглари эса қўшиқ ва лапарга 
ниспатан диапазони кенг бўлиб,овоз кўлами бир октава юқори. 
Хоразмда “сувора” номи билан маълум ва машҳур ашула 
туркумларидир. ”Сувора” сўзи форс-тожикча бўлиб, от туёғидан ҳосил 
бўладиган турли ритмик тўзилмадаги усуллар ва уларга асосланган
куйлар”ни ифодалайди.
Хоразмда Сувора ижрочиларини дидалишма деб юритилади.Унинг7 
ижрочтлари Хожихон Болтаев, Комилжон Отаниёзов, Мадраҳим ёқубов 
каби ижрочиларнинг номлари алоҳида ҳурмат билан тилга олинади. 
Хоразмда Сувора ашула йўлларини икки туркими машҳур бўлиб, 
улар қуйидагича номлар билан аталади: 
1.Ўн икки Суворадан иборат САвти Суворалар туркуми. Бу 
туркумдаги ҳар бир Сувора рим рақами билан белгиланади.Маалан, Савти 
Сувора 1, Савти Сувора 11, ва ҳоказо. 

---

171 
2. Сувораларнинг янаибир туркумини йирик шаклли Суворалар
мжмуаси ташкил этади.Хоразмда Суворалардан ташқари яна алоҳида 
ашула йўллари ҳам мавжуд бўлиб, улардан бири “Мустаҳзод” деб аталади. 
Ўзбекистон халқ артисти, хонанда, созанда ва бастакор Комилжон 
Отаниёзи (1917-1975) Хоразим мусиқа услубининг йирик номоёдаларидан 
бири. Унинг ижросидаги “Азиз Ватаним”, “Салом хинд халқига”, ”Хоразм”, 
”Нетай,” , “Ошиқ Ғариб”, “Сунгги хон” драмаларида ҳам иштирок этган.