Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Adabiy tilda  

Qarluq lahjasi 

Qipchoq 

lahjasi 

Eronlashgan 

sheva 

Kulchatoy  

Kulcha  

Lagʻchak 

Tuppa  

Jagʻ-jagʻ 

Oʻt 

Qichi  

Koʻk 

Beda  

Beda  

Yungʻichqa 

Beda  

Olma  

Olma  

Alma  

Almacha  

Tuxum  

Tuxum  

Mayak  

Tuxum  

Pochcha  

Pochcha  

Yazna  

Pochcha  

Buvi  

Ana  

Katena  

Oʻna  

Buva  

Bobo  

Katata  

Oʻta 

Qayerda  

Qayda  

Qagʻda  

Qayga  

Shu yerda 

Sherda  

Shagʻda 

Shu yerga 

Mana bu yerda  

Manerda  

Managʻda  

Mamberda  

Qanday  

Qandey 

Qandaychiqin 

Qanday 

Ketyapman  

ketyapman 

Ketappan  

Ketoppan  

Kelyapti  

Kelyapti  

Kelapti  

Kelopti  

Boryapman  

Boryapman  

Borappan  

Boropman 

Boryapti  

Boryapti  

Borapti  

Boropti  

 

 

 

---

 

64 

Shevalarning morfologik xususiyatlari 

Oqdaryo  shevasidagi  soʻzlarga  kelishik  qoʻshimchalari  qoʻshilishi 

natijasida  ba’zi  oʻzgarishlar  boʻlishi  mumkin.  Masalan,  qaratqich  kelishigi 

qoʻshimchasi qoʻshilganda fonetik oʻzgarish – tovush almashishi yuzaga keladi: 

uy+ning›› uyding.  

Ham  asos,  ham  qoʻshimcha  fonetik  oʻzgarishga  uchrashi  mumkin: 

mardikor+chilik›› mardiqarchiliq.Bunda qoʻshimcha bilan uygʻun holda asosda 

ham fonetik oʻzgarish  yuzaga  kelgan.  Yoritilayotgan  shevada 

qoʻshimchalarning adabiy tildagidan farqli tomoni ularning fonetik oʻzgarishga 

uchraganidir. 

Sifatdosh  yasovchi  -gan  qoʻshimchasining  -gʻan  shaklida  qoʻllanishi 

e’tiborni  tortadi:  ber+gan  shevada  bergʻan,  ol+gan  shevada  ogʻan  tarzida 

ishlatiladi (bunda asosda tovush tushib, qoʻshimchada tovush almashyapti). 

Bu shevada har qanday qoʻshimcha tarkibidagi -g, -k, -q harflari -gʻ ga 

oʻzgaradi: toʻyga ››toʻygʻa, kelaqol››kelagʻay, borsak››borsagʻ.  

 

Xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki,  Oqdaryo  shevasining  oʻziga  xos 

xususiyatlarini oʻrganish galdagi muhim vazifalardan biri boʻlishi bilan birga, 

buning amalga oshirilishi oʻzbek  dialektologiyasi  uchun  qimmatli  material 

berishi,  shubhasiz.  Bugungi  kunda  adabiy  tilni  boyitishga  xizmat  qiladigan 

shevalar  ustida  koʻproq  izlanish  va  tadqiqotlar  olib  borish  juda  muhim. 

Oʻrganilmagan  shevalar  ustida  tadqiqotlar  olib  borib,  shu  orqali  adabiy 

tilimizning  soʻz  boyligiga  oʻz  hissamizni  qoʻshgan boʻlamiz.  Soʻnggi  davrda 

oʻzbek dialektologiyasi sohasida yetarlicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmadi. 

Bu esa, oʻz navbatida, soha rivojiga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Bir qancha sheva va 

hududlar  deyarli  oʻrganilmagan.  Albatta  sheva  oʻrganish  uchun  yetarlicha 

amaliyot tashkil qilish kerak. Qisqa qilib aytganda, biz erkin amaliyotchi boʻlib 

oʻrganilmagan shevalar ustida izlanishlar olib borib, dialektologiya faniga oʻz 

hissamizni qoʻshishimiz kerak.

  

 

---

 

65