Key words: lingo culture, language, color, folklore, white, black, red, green,
yellow.
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
71
Har bir millat oʻzida ma’lum bir milliy an’analarni aks ettiradi. Ya’ni har
bir xalqning, millatning oʻz milliy an’analari, urf-odatlari mavjud. Bu ma’noda
har bir inson ana shu milliylikni oʻzida aks ettiruvchi muayyan madaniyat, til,
tarix, adabiyotga aloqador boʻladi. Shundan kelib chiqqan holda biz
lingvokulturologiya tushunchasiga toʻxtalib oʻtmoqchimiz. Ma’lumki, til
ijtimoiy hodisa boʻlish bilan birgalikda madaniyat bilan ham uzviy bogʻliqdir.
Bugungi kunda insonlar, xalqlar, mamlakatlar oʻrtasidagi iqtisodiy-siyosiy,
madaniy hamda ilmiy aloqalar, xalqaro-madaniy kommunikativ jarayonlar
tilshunoslik sohasida tillarning oʻzaro munosabati va til madaniyati hamda
tilning milliy oʻziga xos koʻrinishi kabi qator va madaniyatshunoslik oʻrtasidagi
alohida spetsifik yoʻnalishi va predmetiga ega boʻlgan yangi soha -
lingvokulturologiyaning yuzaga kelishiga sabab boʻlmoqda. Natijada XX asr
oxirlariga kelib, til va madaniyat muammosini oʻrganishni maqsad qilgan –
tilshunoslikning yangi sohasi lingvokulturologiya jadal rivojlandi.
Lingvokulturologiya – “til va madaniyat” ning uzviy aloqadorligini, uning
shakllanishi va rivojlanishini oʻzida aks ettirgan hodisalar – til-madaniyatni
birgalikda oʻrganadigan alohida ilmiy soha sanaladi. U madaniyatshunoslik va
tilshunoslik fanlari oʻrtasida yuzaga kelgan umumlashma fan boʻlib, til va
madaniyatning oʻzaro ta’siri va bogʻliqligi, bu bogʻliqlikning shakllanishi hamda
yaxlit bir sistema sifatida til va tildan tashqarida aks etishi kabi hodisalarni
oʻrganish bilan shugʻullanadi. Bir tomondan lingvokulturologiya insoniyatning
madaniy til faktoridagi oʻrni, ikkinchi tomondan esa, til faktoridagi insonning
oʻrnini oʻrganadi.
Lingvokulturologiya oʻrganish obyektiga koʻra madaniyatshunoslik va
tilshunoslik fanlariga birmuncha yaqin, biroq mazmun-mohiyati, oʻrganish
obyektiga boʻlgan yondoshuviga koʻra farqli deb aytish mumkin. Uning
chegaralanuvchi maqomi shundan iboratki, u xalq madaniyatining tilda
namoyon boʻlishi hamda ifodalanishi, til mentaliteti, milliyligi, til ruhiyati bilan
bogʻliq ravishda nutqiy muloqotni tashkil etishdagi milliy-madaniy spetsifik
qoidalarni oʻrganadi hamda millat madaniyatining tilda aks etgan oʻziga xos
72
milliy til xususiyatlarini aniqlash, tadqiq etish bilan shugʻullanadi. Ma’lumki,
madaniyat tushunchalar sistemasi, muayyan xalqning hayot obrazi, milliy
xarakter, milliy mentalitet sifatida keng etnografik mazmun kasb etadi. N. S.
Trubetskiyning yozishicha: “Madaniy konnotatsiyalarsiz biror soʻz boʻlishi
mumkin emas, ya’ni qiyosda, solishtirishda qandaydir umumiy qismlar boʻlishi
shart[4.14-b]. Til va madaniyatning ana shunday oʻzaro yaqinligi va
aloqadorligi ularni yagona metodologik asosda oʻrganish imkonini berdi. Ya’ni,
til va madaniyat. “Lingvokulturologiya” atamasi dastlab frazeologik maktab
asoschisi V. N. Teliya va V. V. Vorobyov, V. A. Maslova va boshqalarning
ishlarida koʻrindi. Lingvokulturologiyaning shakllanishi haqida gapirilganda,
deyarli barcha tadqiqotchilar bu nazariyaning ildizi V. F. Gumboldtga borib
taqalishini ta’kidlaydilar[7.20-b]. Ushbu adabiyotlarda bu sohaning
rivojlanishida A. A. Potebnya, L. Vaysgerber, X. Glins, X. Xols, D.Uitni, D.U.Pauell,
F.Boas, E.Sepir, B.L.Uorf, G.Brutyan, A.Vejbiskaya, D.Xaymz kabi
tilshunoslarning fikrlari muhim rol oʻynaganligi ta’kidlanadi[3.20-b]. Bu kabi
qarashlar lingvistika sohasida XX asr oxirlarida atoqli rus olimlari qatorida chet
el olimlari tomonidan ham tan olindi. Bunday qarshlarga koʻra, til nafaqat
madaniyat bilan bogʻliq, balki u oʻzida madaniyatning oʻsishini ham ifodalaydi.
Til bir vaqtning oʻzida yaratish quroli, madaniyatning rivojlanishi va
saqlanishini ta’minlovchi uning bir qismidir, shuning uchun til yordamida
ma’naviy madaniyat hamda borliqdagi ishlab chiqarish, materiallari real
yaratiladi.
Hozirgi ishimiz til va madaniyatni jipslashtirgan holda uni rang
simvolikasi bilan bogʻlashdir. Bu ish nomini oʻqishingiz bilan hayolingizdan
bizning milliy an’analarimiz, qadriyatlarimiz va ayniqsa milliy merosimizning
qanday tasvirlangani koʻz oldingizdan oʻtgan boʻlsa ajab emas. Biz
lingvokulturologiya haqida tushunchaga ega boʻlgan holda ranglar serjiloligi
tomon yoʻl olamiz.
Predmetning belgi alomatlaridan biri rang-tusdir. Bir turkum sifatlar
predmetning ana shu belgisini ifodalash uchun ishlatiladi. Oʻzbek
73
tilshinusoligida rang-tus ifodalovchi soʻzlar bir qator tadqiqotlarning oʻrganish
ob’yekti boʻlgan. M.Sodiqova rang bildiruvchi soʻzlarning leksik-semantik
hamda grammatik xususiyatlari tadqiqi boʻyicha ish olib brogan
[10.10-b].
Tilshunos rang ma’nosini ifodalovchi soʻzlarni asliy va taqlidiy ranglarga boʻlib
oʻrganadi. Taqlidiy rang nomlari tabiatdagi rangdor predmetlar tusiga taqlid
asosida hosil qilinadi: Gunafsha rang, qovoq rang. Asliy ranglar turkumiga oq,
qora, qizil, sariq, yashil, moviy, qoʻngʻir rang nomlari kiritilib, tahlil qilinadi.
Xususan, olima bu tipdagi soʻzlardagi daraja kategoriyasining ifodalanishiga
alohida e’tibor qiladi.
I.Hamdomova oʻzbek tilidagi rang bildiruvchi soʻzlarni axromatik,
xromatik rang bildiruvchi soʻzlar va spektr rang sinonim guruhiga boʻlib
oʻrganadi [8.5-b]. Axromatik ranglar qatoriga oq, qora, kulrang, sur, boʻz rang
sifatlarini; xromatik ranglarga, spektr ranglarga qizil, yashil, havo rang, koʻk,
binafsha rang leksemalarini kiritadi. Spektr ranglar sinonimlari guruhi
predmet nomiga qiyos qilib olingan rang nomlarini qamrab oladi: bugʻdoy rang,
binafsha rang, jigar rang. Bu guruhlarga kiritiladigan sifatlarning leksik-
grammatik xususiyatlari oʻrganilgan boʻlsada, mazkur leksemalarning stilistik
xususiyatlari e’tibordan chetta qolgan. Shu bilan birga, ayni sifatlarga
yuklanadigan qoʻshimcha emotsional ma’no nozikliklariga bir muncha diqqat
qaratilgan. I.Gʻanixoʻjayeva oʻzbek tilidagi rang bildiruvchi sifatlarni qiyosiy-
diaxronik aspekti tadqiq etadi. Bunda rang-tus sifatlari semantik- funksional
jihatdan tahlil qilinadi hamda ayni soʻzlarning yozma yodgorliklardagi
ekvivalentlari bilan aloqasi masalasi koʻrib chiqiladi.
[1.] S. Matchanova esa rus
va oʻzbek tillaridagi rang ifodalovchi soʻzlarning leksik-grammatik
xususiyatlarini taqqoslab oʻrganadi, ammo ularning stilistik xususiuyatlariga
alohida toʻxtalmaydi.
[4.] M. Mamadaliyeva tomonidan rang-tus bildiruvchi
soʻzlar konnotatsiyasi qisman oʻrganilgan [8.]
Ma’lumki, rang bildiruvchi soʻzlarni axromatik va xromatik guruhlarga
boʻlib oʻrganish mumkin. Axromatik ranglar guruhiga oʻ, qora va bu ranglar
oʻrtasidagi barcha kulrangga yaqin ranglar kiradi. Xromatik ranglar gruppasiga
74
barcha ranglar, ya’ni spektrdagi barcha ranglar kiradi. Rang-tus ifodalovchi
ushbu soʻzlar asl luga’viy ma’nosidan tashqari koʻcham ma’noda turli
emotsional-ekspressiv atenkalarda qoʻllanadi.
M.Sodiqova axromatik ranglar guruhiga kiruvchi oq soʻzining oʻzbekt tili
ligʻat sostavining eng eski soʻzi ekanligini “Kul-taging” obidasi, “Devonu lugʻatit
turk” kabi yodgorliklardan olingan misollar orqali isbotlab beradi
[10.30-b].
Shuningdek, oq soʻzining koʻchma ma’nolari izohlanadi: 1) shevalarda “sut-
qatiq” ma’nosini beradi: oq ichdim; 2) “begunoh”, “haq” ma’nolarida: Oq boʻlsa,
nimaga guvoh koʻrsatmaydi? 3) Oq soʻzi badiiy tasvirda “qor yoqqan joy”
ma’nosida, shuningdek, majoziy ma’noda “poklik”, “begunohlik”, “shodlik”
ramzi boʻlib xizmat qiladi; 4) oq soʻzi toza degan ma’noda ham qoʻllaniladi: oq
qogʻoz oldi. Tadqiqotning asosiy maqsadi rang-tus ifodalovchi soʻzlarning
leksik-grammatik xususiyatlarini oʻraganish boʻlganligi sababli, bu soʻzning
stilistik xususiyatlari deyarli izohlanmagan.
Oltioyliklarda oq rang motam ramzidir. Manbalar Chinda yashagan turk
tilli solarlar uchun oq rangining boshqa ma’nolari bilan bir qatorda, motam
timsoli boʻlganligidan ham xabar beradilar. Faqat turkiylarda emas, boshqa
ayrim xalqlarda ham koʻk va oq motam libosi sanalgan
[2.12-b] Ba’zi xalqlarda,
jumladan, turkiy qavmalarda ham oq rang motam, musibat, hatto
qurgʻuoqchilik alomati hisoblangan
[5.15-b]. Hozirda ham Oʻzbekistonning
ayrim viloyatlarida, masalan, Qashqadaryo, Xorazmda yashovchi aholi uchun
oq rangi motam belgisi hisoblanadi.
M.Sodiqova qora soʻzini oʻzbek tili lugʻat fondining eng eski va asosiy
soʻzlaridan biri sifatida quyidagi ma’nolarni ifodalaydi, deb koʻrsatadi: 1) iflos,
kir ma’nolarida qoʻllanadi: Usti-boshi qora yer boʻlibdi; 2) qora soʻzi “ter”
soʻzining oʻz ma’nosini aniqlab keladi: U qora terga tushib ketdi
[10.34-36-b].
Bunda qora soʻzining oʻz ma’nosida va koʻchma ma’noda qoʻllanilishi tahlili
oʻrinlidir. Qora leksemasi oq leksemasiga zid qoʻyiladi. Qora leksemasida salbiy
ma’no ottenkasi kuchli boʻlib, xilma-xil konnotativ ma’nolarni ifodalab keladi.
Qora soʻzi ayrim soʻzlar ishtirokida kelib, “baxtsiz”, “gʻam-alamli kun” va
75
“taqdir” ma’nosini bildiradi: Qora endi kunlarim, qora edi qismatim. Koʻzim
qarogʻimda ham, yoshim endi limo-lim (A.O.). Keyingi misralarda qora soʻzi
qattiq gʻussa va kuchli qasos ma’nosini anglatib, soʻzga salbiy ekspressiv
ottenka yuklagan: Tunmi bu, yoyinki tunlar unut – ufqlar chaplashgan mavhum
lomakon?! Bunda qoʻnim topgan oʻtmishdan yohud Qora gʻusaa ortib qaytgan
shum karvon (O.M.).
Qizil axromatik ranglar turkumiga kirib, qon rangidagi, qirmizi, alvon
ma’nosini bildiradi va nutqiy sharoitlarda turlicha konnotatsiyaniyuzaga
keltiradi: Mansur baxshi zar yoqalik toʻn, qizil etik kiyib kuyovlardey yasanib
kelgan edi (P.Q.). Uchovlari hovlidagi ustiga qizil sholcha tashlagan katta
karavotda, doira xontaxta atrofida oʻtirib, chexralari ochiq, uzoq gaplashishdi
(M.). Qizil leksemasi qadimgi yozma yodgorliklarda bir qator ramziy
ma’nolarni ifodalagan. Masalan: “Qatadgʻu bilig” da Yusuf Xos Xojibning qizil
rangiga boʻlgan alohida munosabatini koʻrish mumkin. Bu asarda qizil keng
ma’nodagi hayot, tiriklik, mavjudlik bilan aloqador ekanligini kuzatish
mumkin.
Hatto til va madaniyatning uygʻunligini biz qadimgi tarixdaham
koʻrishimiz mumkin.shu bilan birga ayniqsa bu mifolog qarashlarda yorqin
namoyon boʻlgan.
Oq, qizil va qora ranglarning dastlabki mifologik tasavvuridai
umulashma ma’nolari haqida etnograf olima Л.Миронова shunday yozgan:
“Qizil rangda ibtidoiy odam, qon, olov, issiqlik va quyoshni koʻrgan” Afrikaning
mahalliy marosim va udumlarini tadqiq etgan В. Тернер oq, qizil, qora rang
uchligi haqida qiziqarli mulohazalarni bayon etgan. Olim fikricha, oʻlim,
behushlik, tush yoki qorongʻulikni ifodalovchi qora rang, odatda, inson
ongidagi “hushsizlik” bilan bogʻliq. Shu sababli qora rang rang anglatgan
ma’nolardan qoʻrqish xalq orasida uni salbiy tushunchada ifodalashga asos
yaratgan. Oq hamda qizil rang hayot timsoli hioblanadi. Ular marosimda
birlashganda, oq hayotda mardlik va oʻsimliklardan olinadigan oziq-ovqatni
bildiruvchi, qizil esa uning aksi – nazokat va goʻshtli ovqatlarni ifodalaydi.
76
Nikoh toʻyining ilk bosqichi boʻlgan sovchilik udumida oq rang alohida oʻrin
tutadi. Sovchilikka borilganda qiz tomon rozi boʻlsa, oqlik berish odati mavjud.
Shundan soʻng kuyiv tomon kelingga oq rangli nikoh koʻylagi va katta oq harir
roʻmlol joʻnatgan. Nikoh toʻyida kelin kuyov oq rangdagi sarpolar kiyishadi.
Kelin uchun toʻy olidadan joʻnatiladigan sarpolar ustiga oq surpga oʻrab oyna
qoʻyilgan. Bu oyna oʻraglan oq surpli tugun toʻy kuni kelin kuyov goʻshangaga
kirganda oyna koʻrsatish muddatidagina ochilgan. Kuyov uchun tikilgan toʻn
kiydirilganda uning egniga kuyovning boʻyi barobar oq ip oʻtkazilish odati ham
bor. Ipning hajmi kuyovning boʻyidan kam boʻlmasligiga alohida e’tibor
berilgan. Bu irim boʻlajak olianing baxtli hayot yoʻli uzun boʻlishi istagini ifoda
etgan. Nikoh kuni kuyov xonadoniga kuzatilayotgan qiz otasining oyogʻiga bosh
qoʻyib, undan oq “fotiha” rozilik oladi. Nikohdan soʻng, kuyiv xonadoniga
keltirilgan kelinchak, oq un, oq mato – poyandoz, oq sut bilan kutib olinadi.
Qudalarning yuziga ham un surtib koʻrishish odatiga respublikamizning barcha
viloyatlarida bugungi kungacha amal qilib kelinmoqda. Ba’zi joylarda kelin-
kuyovga oq rangdagi kiygizdan oʻtov tikiladi. Shundan boʻlsa kerak nikoh
marosimi bilan bogʻliq yor-yor, kelin salom namunalarida “oq oʻtov’ obraziga
alohida urgʻu beriladi.
Oq rangning ramziy ma’nosini toʻydn soʻng xonadon surpasiga oldiga
oʻtirkizib un va yogʻga qoʻlining tekkizilishi odatida ham koʻrish mumkin.
Kuyov chaqirdi marosimida kuyov ham ostonada oq payondoz solib kutib
olinadi
[2. 100-b]. Muchal toʻyida oʻn ikki yoshdan oʻn uch yoshga qadam
qoʻygan oʻgʻil-qizlarga oq liboslar kiydiraladi. Bu udumning tarixiy ildizlari
zardushtiylik bilan bogʻliq. Sunnat qilinayotgan bolaga ham oq koʻylak ishton
tiktirib kiydiraladi. Ushbu jarayonda bolaning onasi jimjilogʻini kosadagi unga
solib odati ham bor. Bu irimlar zamirida oq rang poklik, pokizalik timsoli.
Qadimiy mifologik dunyoqarashga koʻra oq rang “…xudolar rangi, koʻzga
koʻrinmas qudratli kuchlar rangi”
[6. 104-b] sifatida ilohiy deb qaralganligining
ramzini-musulmon olamidagi haj ziyoratini ado etish maqsadida mahsus oq
kiyimda “Ka’ba-Xudoning uyi” ga boruvchilar ham isbot etadi.
77
Xalq orasida “qora osh’, “qora ovqat”, “qora shoʻrva” birikmalari ham
ishltiladi. Odatda motam marosimi ovqati “qora osh” deb yuritiladi. “Qora
ovqat”, “qora shoʻrva” esa xalq satirik qoʻshiqlarida qashshoqlikni anglatuvchi
ramziy ma’noda qoʻllanilganligini kuzatamiz. Yana bir narsani shu yerda
ta’kidlab oʻtish kerakki, “ qora qozon” degan tushuncha ham mavjud. Bu ham
bizning ba’zi viloyatlarda nishonlanadigan urf-odatlarimiz sanalar ekan.
Buning ma’nosi toʻy oʻtganidan soʻng sahna ortida xizmat koʻrsatgan barcha
qarindosh- urugʻlarni mehmon qilish kerak boʻlar ekan. Qanday qiziq va antiqa
urf-odatlarimiz bor toʻgʻrimi?!
Xalqimiz udumi boʻyicha motam marosimida marhumlar oq surpdan
tayyorlangan kafanga oʻrab dafn qilinadi. Marhum agar yosh boʻlsa, mayit
solingan tobut ustiga qizil baxmaldan, oʻrta yoshli boʻlsa koʻk yoki toʻq yashil
matodan, keksa boʻlsa – oq soʻzana yopiladi. Bunda qizil rang – yoshlik, guldek
yashnaganlik davrini, oq rang – soch-soqol oqarish kabi keksalik alomatini
ifoda etadi. Sariq rang goʻyo marhumning qayta tirilishini cheklaydi. Natijada
uning orqasida qolganlarning rangi sargʻayib qoladi. Xalqimiz udumi boʻyicha
motam marosimida marhumlar oq surpdan tayyorlangan kafanga oʻrab dafn
qilinadi. Marhum agar yosh boʻlsa, mayit solingan tobut ustiga qizil baxmaldan,
oʻrta yoshli boʻlsa koʻk yoki toʻq yashil matodan, keksa boʻlsa – oq soʻzana
yopiladi. Bunda qizil rang – yoshlik, guldek yashnaganlik davrini, oq rang –
soch-soqol oqarish kabi keksalik alomatini ifoda etadi. Sariq rang goʻyo
marhumning qayta tirilishini cheklaydi. Natijada uning orqasida qolganlarning
rangi sargʻayib qoladi.
Shunday qilib, rang simvolikasi milliy madaniyatimizni eng qadimgi
davrda shakllanib kelishida ham oʻz oʻrniga ega ekanligini inkor etolmaymiz va
eng qizigʻi shu ranglar ortida bizning qiziq bir an’ana hamda unitilmas tariximiz
yotganligi bejiz emas.
78
Do'stlaringiz bilan baham: |