Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Shevaning oʻrganilishiga doir 

Bugungi  kunga  qadar  va  hozirda  qipchoq,  qarluq  lahjalari va 

eronlashgan shevalar boʻyicha koʻplab ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan va 

olib borilmoqda. Biz ta’kidlayotgan hudud shevasining xilma-xilligi, ularning 

qiyoslanishi va oʻziga xos jihatlari oʻrganilganicha yoʻq.  

Oʻzbek  adabiy  tilida  uchramaydigan,  faqat  shevalarda  qayd 

qilinadigan soʻzlar 

Faqatgina shevalarda qoʻllaniladigan va adabiy tilda boʻlmagan soʻzlar 

ham  juda  koʻp.  Bunday  soʻzlar  badiiy  adabiyotda  shevalarning  oʻziga  xos 

---

 

61 

jihatlarini  namoyon  etishda  qoʻllaniladi.  Shevalarning  yillar  mobaynida 

oʻzgarib borishi soʻzlarning tuzilishiga ta’sir qiladi. Bunda ma’no oʻzgarmasa 

ham,  soʻz  tuzilishida  farq  boʻlishi  mumkin.  Oqdaryo  shevasidagi  ba’zi 

soʻzlarning adabiy tildan farq qilishini koʻramiz: 

a) insonlar hayotida faol ishlatiladigan qarindoshlik nomlari, xususiyat 

ifodalovchi  soʻzlarning  shevalarda  qoʻllanilishi:  jäzna  –  pochcha,  bölä  – 

xolavachcha, qäjmika – qaynopa, kätäta – buva, kätena – buvi,oʻta – buva, oʻna 

– buvi, tämäqsov –ochkoʻz odam, arqaliq – jahli tez odam, supräqoqti – kenja 

farzand,  suqänaq  –  har  bir  ishga  kirishib  ketadigan  odam,  arriq  –  ozgʻin, 

bashmaldaq – bosh barmoq, činäqaj – kichkina barmoq, ül – oʻgʻil, arqaliq – jahli 

tez odam, mugʻambir –hiylagar odam, ena – ona, qayni – qaynuka, aytuvchi – 

jarchi, arriq – ozgʻin, qiziqqon – jahli tez, chakak – iyak, varaja – titroq, mingrov 

– jinni; 

b) taom, oʻsimlik va hayvon nomlarining shevalarda qoʻllanilishi: lağčak, 

tuppa –kulchatoy, bärak – chuchvara, gʻilmindi – yupqa, mäjak – tuxum, särimoj 

–saryogʻ, shulla – shovla, pidäna – yalpiz, olboli – gilos, qäroli – olxoʻri, čakki –

suzma,  zäldori  –  oʻrik,  jungʻičqa  –  beda,  qiči  –  jagʻ–  jagʻ,  chakki  –  suzma, 

olashaqshaq – chugʻurchuq, pishak – mushuk, tona – yosh sigir, gʻunajin – sigir, 

obdish – qaynagan suv, sarqit – qolgan ovqat, toqqiz– toʻqqiz – ovqat ma’nosida, 

surguruch  –  shirguruch,  sutlosh  –  shirxoʻrda,  ashkadi  –  qovoq,  adrasmon  – 

isiriq, pangʻ – mogʻor;  

d) uy-roʻzgʻor buyumlarining shevalarda qoʻllanishi: shuvutki– supurgi, 

lapatka –kurak, tavoq – lagan, lagan – togʻora, olacha – gilam, paqir – chelak, 

tarnov  –  nov,  havunchak  –  argʻumchoq,  pishmak  –  bosma  kran,  choʻlpi  – 

suzgich, koʻpchik – par yostiq;  

d) boshqa soʻzlarning shevalarda qoʻllanishi: unkimoq – sasimoq, jovlik 

– hammasi, gartak – ozgina, gay payti – bir paytlar, uchlogʻich – qalam ochqich, 

chertak – chordoq, joʻn – oddiy, matal – ertak, tartanak – oʻrgimchak ini, zangari 

–yashil, qingʻir – egri, erish – noqulay.