Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Tonuquq (Ton:uquq) tarzida 𐰸𐰸𐰸𐰸𐰪𐰪𐰸𐰸𐰸𐰸 yozilgan, ammo bu ism “Bilga xoqon” va 

“Kuli-chur” bitiktoshida (Toʻnyuquq) 𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸𐰸 tarzida yozilgani uchun Tonuquq 

soʻzi  ham  aytilishida  shunday  shaklga  kelib  qolgan.  Aslida  “Toʻnyuquq” 

yodnomasi  emas,  “Tonuquq”  yodnomasi  boʻlishi kerak.  (Ton:uquq)  𐰸𐰸𐰸𐰸𐰪𐰪𐰸𐰸𐰸𐰸 

soʻzidagi 𐰪𐰪 n va ba’zi hollarda y ga almashadi. Bu lahjalarda boʻlgan farqlardir. 

Bu haqida Devonda shunday deyiladi: “Soʻz oʻrtasida yoki oxirida kelgan y ni 

arg‘ular  n  ga  almashtiradilar.  Masalan,  turklar  qoy  (qoʻy)  desalar,  ular  qon 

deydilar. Turklar kambag‘alni jig‘ay desalar, ular jig‘an deydilar. Turklar qayu 

nan desalar, ular qanu deydilar [4. 25-bet]. 

“Toʻnyuquq” bitiktoshi Tonuquq ismidagi 𐰪𐰪 runasining oʻqilishiga kelsak, 

bu runa n  ga toʻg‘ri  keladi,  yuqorida  ta’kidlaganimizdek  lahjalardagi 

oʻzgarishga uchrab y tarzida ham oʻqiladi. Aynan shu sabab bu soʻzning oʻqilishi 

olimlar tomonidan bahs-munozaraga sabab boʻlgan. Yodnomada bu runa bilan 

yozilgan qitan, azqina, yandimiz, jig‘an, qon soʻzlari ham berilgan. Ammo bu 

---

 

515 

soʻzlar ma’nosi oʻzgarmagan holda qitay, azqiya, yaydimiz, jig‘ay, qoy singari 

koʻrinishida  ham  uchraydi.  Soʻzlarning  oʻqilishi  va  ma’nolariga  e’tibor 

qaratamiz. 

Qitan  soʻzi  “Kultegin”  yodnomasida  toʻrt  marta,  “Toʻnyuquq” 

yodnomasida  yetti  marta  va  “Bilga  xoqon”  yodnomasida  ikki  marta 

qoʻllanilgan. “Bilga Tonuquq boʻyla bag‘a tarqan bilan Eltarish xoqon topishib, 

janubda  Tabg‘achni,  sharqda  Qitanni,  shimolda  oʻg‘uzni  koʻplab  ol‘dirdi. 

Bilimdoni , chabisi men oʻzim edim. Choʻg‘ay qoʻzini, Qoraqumni egallab turar 

edik” deyiladi (Toʻn.6.7). Ba’zi olimlar bu soʻzni qitay tarzida oʻqiydi va xitoy 

degan ma’noni anglashadi. Matnda Xitoy ma’nosini anglatuvchi Tabg‘ach soʻzi 

turibdi. Bu yerda bir davlatning nomini ikki xil yoʻsinda koʻrsatilishi mumkin 

emas. Qitay oʻqilgan holda ham Xitoy davlatini tushunish toʻg‘ri emas.  

Ulug‘ Chuvash olimi N.Ya.Bichurinning “Iakinf” asarida bu xalqning ismi