Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

i:y  fonemsini  anglatsa,  toshbitikdagi  𐰪𐰪𐰸𐰸𐰸𐰸  soʻzi 

qui:y (hozir qoʻy), xitoy kalimasi - 𐰪𐰪𐰸𐰸𐰪𐰪𐰪𐰪- qi:tai:y shaklda talaffuz qilinganligi 

ma’lum boʻladi. 

Professor  Nasimxon  Rahmonov  qahramonimiz  ismini  Toʻn:yuquq 

tarzida  talqin  qiladi.  “Turk  xoqonligi”  risolasida  Toʻnyuquq  shaxsiga  alohida 

toʻxtalib: “Toʻnyuquq turk zadagonlarining Tabg‘ach imperatori saroyida garov 

sifatida  ushlab  turilgan  oʻg‘illaridan  biri  edi.  Toʻnyuquqning  xitoycha  nomi 

Yuanchjen  ham  xitoyparastlik  sabab  qoʻyilgan  edi.  Yuanchjen  “Toʻnyuquq” 

soʻzining aynan tarjimasi boʻlib, “Toʻng‘ich javhar” degan ma’noni bildiradi” 

degan tarixiy voqealar keltirilgan. 

“Bitiglar  olamida”  nomli  kitobida  esa  Kultegin,  Bilga  xoqon  hamda 

Toʻnyuquq  bitiktoshlarini  solishtirib,  oʻziga  xos  jihatlarini  aytib  oʻtadi. 

“Kultegin  bitiktoshi”da  qahramonlarning  harakteristikasi  Bilga  xoqon 

tomonidan  berilsa,  Toʻnyuquqda  uning  dushmanlari  Tabg‘achlar,  toʻqqiz 

oʻg‘uzlar  tomonidan  beriladi.Chunonchi,  oʻg‘uzlar  tomonidan  yuborilgan 

kuzatuvchi quyidagicha ma’lumotni keltiradi: “Turk xalqi yurgan emish. Xoqoni 

bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan” fikrlari shu asarda keltirilgan. 

---

 

514 

Turkolog  olim  Qosimjon  Sodiqov  “Koʻk turk bitiklari:  matn  va  uning 

tarixiy  talqini”  asarida  Toʻnyuquq  ismining  oʻqilishi,  ma’nosi  va  shaxsiga 

shunday munosabat bildiradi: “Bilga Toʻnyuquq – ikkinchi turk xoqonligining 

barpo etilishi va saltanatning mustahkamlanishiga munosib ulushini qoʻshgan 

davlat  arbobi,  shu  bilan  birga  tarixnavis,  oʻz  davri  adabiyotining  yirik 

namoyondalaridan edi. U uch xoqon – Qutlug‘ (Eltarish 682-692-yillar), Boʻgu 

(Qapag‘an  692-716  yillar)  hamda  Bilga  xoqon  (716-734-yillar)ning 

maslahatchisi va sarkardasi oʻtgan.Toʻnyuquq Bilga xoqonning qaynotasi ham 

edi. 

Turkiy bitiklarda uning ismi n yoki ny bilan ikki xil yozilgan.Tonuquq 

(Toʻn.1) hamda Toʻnyuquq (Xb.14). Avvalgi shaklidagi n talaffuzda ny shaklida 

boʻlgan  deyish  mumkin.  Xitoycha  manbalarda  ham  Toʻnyuquq  haqida 

ma’lumotlar uchraydi. Mazkur manbalarda uning oti Yuan-chjen. U Toʻnyuquq 

ismining xitoycha tarjimasidir”. 

Darhaqiqat, turkiy bitiklarda bu ism n (Tonuquq) va ny (Toʻnyuquq) 

bilan  ikki  xil  yozilgan.  “Toʻnyuquq”  yodnomasi  qahramoni  Toʻnyuquq  emas,