Key words: associative units, associative relation, associative field, lexical association,
individual association, genderlect.
Tashqi olam inson ongida bir-biri bilan aloqador turli obyektlar, voqea-
hodisalar hamrohligida aks etgani bois ular assotsiativ tarzda biri ikkinchisini
yodga tushiradi. Nafaqat tashqi olamdagi obyektlar, balki insonning birgalikda
va bir vaqtda boshidan kechirgan turli kechinmalari ham aloqadorlik tamoyili
asosida bir-birini eslatib turadi. M.Vettler va R.Rappning qayd etishicha, “bir
vaqtlar birgalikda his qilingan obyektlar qoidaga koʻra xayolan bir-biriga
bogʻliq obyektlarga aylanadi. Shu bois ulardan biri haqidagi oʻy, tabiiyki,
boshqasi haqida ham avvalgidek birin-ketinlik yoki birga mavjud boʻlishlik
tartibida oʻy surishga olib keladi”. [8] Bu jihatdan qaraganda, ongda aks etgan
assotsiativ aloqalarning tilda ham ifoda topishi bejiz emas.
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
41
Oʻzbek
tilida
leksik
birliklarning
assotsiativ
bogʻlanishi,
assotsiatsiyalarning xususiyatlari muammosiga munosabat bildirilgan ishlarni
istisno etganda, bugungi kunda oʻzbek tilida leksik assotsiatsiyalarning hosil
boʻlish mexanizmlari, verbal assotsiatsiyalarning til egalarining mentaliteti,
milliy-madaniy qarashlari bilan bogʻlanishi, gender belgisi, ijtimoiylik
xususiyatlari nuqtayi nazaridan tadqiqi, oʻzbek tili materiallari asosida
assotsiativ lugʻatlarni yaratish masalasi dolzarb muammolardan biri boʻlib
qolmoqda. Biz mazkur maqolada verbal assotsiatsiyalarning til egalarining
gender belgisi nuqtayi nazaridan tadqiqi masalasiga toʻxtalamiz.
XX asr boshlarida dunyo tilshunosligida til va nutq tadqiqiga qiziqish
boshlandi. Jumladan, Amerikalik antropolog-tilshunos E.Sapir, daniyalik
tilshunos O.Jespersen tadqiqotlarida [1,6] nutqning struktur xususiyatlari,
xususan, fonetik, leksik, morfologik, sintaktik qurilishi borasida qiziqarli fikrlar
keltirilgan. Keyinchalik, XX asrning 60-70- yillariga kelib, bu tadqiqotlar jinslar
nutqidagi oʻzaro tafovutlarning ochilishi va oʻrganilishiga turtki boʻldi. [3,5]
Ammo, XXI asr ilm-fanida genderolingvistik izlanishlar natijasida ayol va
erkaklar nutqi – genderlektdagi farqli jihatlar qayta talqin qilina boshlandi. [7]
Amerika va Yevropa tilshunoslari tomonidan tadqiq qilingan
genderolingvistik nazariyalar koʻp oʻtmay rus tilshunosligida ham katta
qiziqish bilan oʻrganildi hamda rus tili asosidagi gender tadqiqotlari davri
boshlandi. [9]
Bugungi kunda rus tilshunosligida mustaqil fan sohasi-gender
tilshunosligining mustaqil shakllanish jarayoni kuzatilmoqda va zamonaviy
gender tadqiqotlari rivojiga juda katta hissa qoʻshib kelmoqda. Til va
kommunikatsiyani gender tadqiqotlari nuqtayi nazaridan oʻrganish va tahlil
qilishda yangicha yondashuvlarning vujudga kelishi bundan dalolat beradi.
Gender kategoriyasi va unga bogʻliq boʻlgan jins va til tushunchalarining yangi
nuqtayi nazarining vujudga kelishi natijasida tilshunoslik fani tilda jins
muammolarini tadqiq etish yoʻnalishlari va konsepsiyalarini oʻrganishga yangi
yoʻl ochib berdi.
42
Yuqorida ta’kidlangan ilmiy ishlarda erkak va ayollar nutqining qator
farqli xususiyatlari ogʻzaki va yozma nutq misolida aniq ifodalangan. Jumladan,
ayollar nutqiga xos diskursiv qurilmalarning uzundan-uzun, erkaklarniki esa
qisqaroq qoliplarda tuzilishi; ayollar nutqidagi sintaktik qurilishda gap
boʻlaklarining oʻzgargan tartibi (inversiya) va erkaklarnikida odatdagi tartib
amal qilishi; ayollar nutqi emotsionalligi, hissiy boʻyoqdorligi, undovlardan
koʻp foydalanilganligi jihatidan erkaklarnikidan farq qilishi; variativlikning
ayollar nutqida koʻp uchrashi, sinonimlarni erkaklarga nisbatan koʻp qoʻllashi;
umuman, ayollarning soʻz qoʻllashda erkaklardan ustunligi; ayollar nutqining
maqsadsiz va aksincha, erkaklar nutqining maqsadli yoʻnaltirilishi; ayollar
nutqida unlilarning choʻziqroq talaffuzi va erkaklarda odatiy qisqa talaffuz
qilinishi kabi qator differensialliklar misollar yordamida ochib berilgan.
Oʻzbek tilshunosligida bunday qarashlar XX asrning 90-yillariga kelib
shakllana boshladi. Ilk tadqiqotlar davrida ayollar nutqiga xos ba’zi lingvistik
jihatlar ochib berilgan, ammo ularda erkak va ayollar nutqining differensial
xususiyatlari maxsus tadqiqot obyekti sifatida olinmagan, shuningdek, gender
termini umuman qoʻllanilmagan. Shu bois, masalaga erkak va ayollar nutqining
oʻzbek tili ichki qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda yondashish zamonaviy
oʻzbek tilshunosligi uchun muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, oʻzbek tilida
assotsiativ birliklarning gender oʻziga xosliklarini ochib berish oʻz yechimini
kutayotgan dolzarb masalalardan biridir.
Gender tilshunosligi quyidagi muammolar guruhini har xil nuqtayi
nazardan oʻrganadi:
1. Til va unda jinsning ifodasi: nominativ tizim, leksikon, sintaksis, rod
kategoriyasi va qator oʻxshash obyektlar. Bunday yondashishning maqsadi
turli xil jinsdagi shaxslarning tilda qanday namoyish etilishi, erkak va ayollarga
beriladigan baholar va ularni qaysi semantik sharoitlarda yanada yorqin
ifodalanganligini tasvirlash va tushuntirishdan iborat. Bu bir til yoki bir necha
tillar boʻyicha chogʻishtirma tadqiqotlar boʻlishi mumkin.
43
2. Kommunikatsiyada yutuqqa erishish usullari, leksik birliklarning
gender spetsifikasiga asoslangan holda qoʻllanilishi, erkak va ayollarning
nutqlarida ajraladigan oʻziga xos strategiya va usullar, ya’ni erkak va ayol
nutqining spetsifik xususiyatlari. Bu oʻrinda bir qancha konseptual
yondashishlarni ajratib koʻrsatish mumkin, bular, avvalambor, ijtimoiy-
madaniy determinism va biodeterminizm nazariyalari.
XX asrning 60-yillari oxiri va 70-yil boshlarida gender tadqiqotlariga
boʻlgan munosabat butkul yangicha tus oldi. Aynan shu davrda til va jins
munosabatlarini tadqiq etish metodlarining farqlanishiga koʻra, bir necha
tilshunoslik yoʻnalishlari shakllandi. Shulardan biri jinsni psixolingvistik,
assotsiativ yondashuv nuqtayi nazaridan oʻrganishdir. Kognitiv tilshunoslik
psixolingvistika bilan chambarchas bogʻliq, deyish mumkin. Chunki
“psixolingvistika fan sifatida lingvistik gipotezalarni psixologik jihatdan
asoslasa (yoki boshqacha aytganda, psixologik metodologiyaning tilshunoslik
nazariyasiga tadbiq etilishi), kognitiv tilshunoslik esa psixologik gipotezalarni
lingvistik (realligini aniqlab) isbotlaydi”. [9. 43-bet.]
N.Hoshimovaning “Прагматические аспекты при исследовании
ассоциаций” deb nomlangan maqolasida assotsiatsiyalarning individuallik
xususiyatlari va ularni aniqlashga pragmatik yondashuv masalasi tahlil
qilingan. Tadqiqotchi individual assotsiatsiyalarni yuzaga keltiruvchi tashqi va
ichki omillar haqida fikr yuritgan. Uning qayd etishicha, tashqi omillarga til
egalarining millati, yoshi, jinsi, ijtimoiy mavqei, kasbi kabi omillar kiradi.
Shuningdek, voqelikning har bir inson tomonidan turlicha idrok etilishi, soʻz
bilan bogʻliq holda orttirilgan bilim, insonning reprezentativ tizimi, soʻz
ma’nosi va u haqida insonda shakllangan tushuncha kabi ichki omillar ham
individual assotsiatsiyalarning hosil boʻlishiga olib keladi. [12. 10-bet] Albatta,
assotsiativ maydonda oʻziga xos individual assotsiatsiyalar ham uchraydi.
Bunday assotsiatsiyalar nafaqat turli tillarda, balki bir til doirasida ham bir-
biridan farq qiladi. Individual assotsiatsiyalarni oʻzbek tili materiallari asosida
44
milliy-madaniy, gender, ijtimoiylik va boshqa omillar bilan bogʻliq tarzda
tadqiq etish dolzarb muammolardan biridir.
Tildagi gender markerli leksik birliklar aynan shunday belgiga ega leksik
birliklar bilan assotsiativ bogʻlanishlarni hosil qiladi. Masalan, ayol leksemasi
Do'stlaringiz bilan baham: |