Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Qovurmoch. qovurmoch – qovurmoch, qovrilgan don, bugʻdoy [4. 59-

bet]. “Layli va Majnun” dostonida bu soʻzga murojaat qilingan: 

Xirman yerida tazarvu durroj, 

Yer tobasidin terib qovurmoch [5. 189-bet]. 

“Devonu  lugʻotit  turk  (DLT)da  ham  “qoʻgʻirmoch  (qovrilgan  bugʻdoy)” 

leksemasi qayd etilgan [8. 78-bet]. Qoʻgʻirmoch “qozonda qovurilgan bugʻdoy” 

hozirgi oʻzbek tilida qoʻllanishda davom etmoqda. 

Muhammad Yusuf Chingiyning “Kelurnoma” asarida ham “qavurmach” – 

“qovrilgan bugʻdoy” deb izohlangan [11. 71-bet].  

---

 

161 

Talqon.  “Qovurilgan  don,  quritilgan  non  va  shu  kabilardan  tuyib 

tayyorlangan  yemish”  sememasining  hozirgi  oʻzbek  tilida  tolqon  soʻzi  bilan 

ifodalanishi ma’lum [19. 109-bet]. Bu soʻz “yanchmoq” ma’nosini anglatgan tal-

fe’liga  -qava  -n  affikslarini  qoʻshishdan  hosil  boʻlgan. Bu  soʻz  “DLT”da  qayd 

qilingan [8. 74-bet]. Navoiy ijodida ham “talqon” soʻziga murojaat qilingan:

 

Tutub juld u olur yormoqqa qalqon, 

Degilkim aylamishlar togʻni tolqon. (“Farhod va Shirin”)  

“Muhokamatul-lugʻatayn”da  bu  soʻz  qayd  etilgan:  “Yana  tutmoch  va 

umoch va kumoch va tolgʻonni ham turkcha ayturlar” [6. 17-bet]. Koʻrinadiki, 

leksemaning tolgʻon/tolqon shakllari mavjud. 

Bu soʻzning ANATILdagi izohi shunday: tolgʻon/tolqon – talqon[3. 242-

bet]. 

Talqon – qadimiy turkiy soʻz, shuning uchun ham u “Древнетюркский 

словар”  (DTS)  kabi  moʻtabar  lugʻatlardan  oʻrin  olgan.  DTSda  shunday 

izohlanadi:  TALQAN  –  qovrulgan  un (поджаренная  мука,  толокно).  Izohi 

uchun “Devonu lugʻatit turk”dan misol keltirilgan: “ol takqanqa yaγ qatturdï” – 

U  unga  yogʻ  aralashtirdirdi.  DTSda  “Turfondan  turk  matnlari”  kabi  qadimiy 

manbalarda ham talqon soʻzi shu ma’noda uchrashi qayd etilgan[9. 529-bet]. 

E.Teneshev,  G.Blagovalarning  “Turkiy  tillarning  qiyosiy-tarixiy 

grammatikasi. Leksika” asarida talqon soʻzi tuva tilida dalγan, mof.da dalhan 

shaklida qoʻllanib, un ma’nosiga ega ekanligi qaydetilgan [13. 472-b.]. 

Eski uygʻur turkchasida bu soʻz talqan – un deb izohlangan[15. 222-bet].  

Hozirgi zamon uygʻur tilida esa talqan – 1) qazan daqorulup tүgməndə 

tartilgʻan qonaq uni yaki qazanda qorulgʻan bugʻda yuni. 2) sүp: ugalgʻan, un 

һalitigə  kəltүrүlgən:  talqandora,  talqan  qilmaq.  [19.  352-bet].  Koʻrinadiki, 

talqon turkiy tillarga oid lugʻat manbalarda “qovrilgan un”, “un” semalariga ega. 

Uni “qovurilgan bugʻdoy donini tuyib, un qilib tayyorlangan yemish” deb talqin 

qilsak, bizningcha, toʻgʻriroq boʻladi.