Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

ABU NASR FOROBIY 

(873-950)

Sharq  allomalarining  yirik  namoyandalaridan  biri  b o ig a n  

Abu  N asr  ibn  0 ‘zlu g‘  ibn  Tarxon  al-Forobiy 

Aris  daryosining 

Sirdaryoga  quyiladigan joyida,  Shosh  —   hozirgi  Toshkent  shahridan 

200-260  km  shimoli-g‘arbda  joylashgan  Forob  ( 0 ‘tror)  shahrida 

tavallud  topgan.  U  Forobda  ta iim   olib,  Buxoro  va  Samarqandda, 

ilmu  urfon  markazlari  B ag‘dod  va  Damashq  shaharlarida  yashab  o ‘z 

ilmiy  darajasini  oshirgan,  deyarli  fanning  barcha  sohalarini  egallab, 

160  dan  ortiq  asarlar  ijod  qilgan.  Forobiy  riyoziyot,  falakiyot, 

tabobat,  musiqa,  falsafa,  tilshunoslik  va  adabiyotga  oid  buyuk 

asarlar,  risolalar  yozib jahonga  mashhur  b o id i.  U  yozgan  «Aristotel 

(Arastu)ning «Metafizika»  asari maqsadlari haqida»,  «Tirik mavjudot 

a ’zolari  haqida»,  «Musiqa  kitobi»,  «Baxt-saodatga  erishuv  haqida»,

---

VII  bob.  IX -X II asrlarda M ovarounnahr va X orazm da m adaniy hayot

227

«Siyosat al-Madoniya»,  («Shaharlar ustida  siyosat yurgizish»,  «Fozil 

odamlar  shahri»,  «Masalalar  mohiyati»,  «Qonunlar  haqida  kitob», 

«Tafakkur  yuritish  mazmuni  haqida»,  «Mantiqqa  kirish  haqida 

kitob»,  «Falsafaning  mohiyati  haqida  kitob»  va  boshqalar  buyuk 

olimning  ilm  va  dunyoqarash  doirasining  beqiyos  darajada  kengligi 

va chuqurligidan dalolat beradi.

Forobiy  ellin  madaniyati  donishmandligining  hadsiz  bilimdoni 

edi.  U  Platon,  Aristotelning  barcha  falsafiy  tabiiy,  ilmiy  asarlariga, 

Ptolemeyning  osmon  jismlari  harakati,  Aleksandr  Afrodiziyning 

ruh  haqidagi  psixologiyaga  oid,  Galenning  tibbiyot  b o ‘yicha 

asarlari,  shuningdek,  Epikur,  Zenon,  Yevklid,  Porfiriy  risolalariga 

taqriz  va  sharhlar  yozdi.  Agar  ilm-fan  rivojidagi  o ‘zining  qo‘shgan 

buyuk  xizmatlari  uchun  Aristotel  «birinchi  muallim»  unvoniga 

sazovor  b o ‘lgan  b o isa ,  Forobiy  ellin  donishmandligini,  Aristotelni 

yaxshi  bilganligi,  qomusiy  aqli  va  ilm-fan  taraqqiyotiga  katta  hissa 

qo‘shganligi  uchun  «Al-Muallim  as-Soniy»  —   «Ikkinchi  muallim—  

«Sharq Aristoteli»  degan m o‘tabar unvon oldi.

Forobiyning  «Inson  tanasining  a ’zolari  haqida»gi  risolasi 

tibbiyot  ilmining  maqsad  va  vazifalarini  aniqlashga  bagishlangan. 

Shu  m a’noda  bu  asar  muallifi  buyuk  hakim  Abu  Ali  ibn  Sinoning 

bevosita o ‘tmishdoshi boiganligini isbotlaydi.

Forobiy  «Astrologiyaning  to ‘g ‘ri  va  noto‘g ‘ri  qoidalari  haqida» 

risolasida  astrologlaming  ruhiy  va  ijtimoiy  hodisalar  va jarayonlami 

osmoniy jism lar haqidagi  ilmiy taxminlarga  asoslangan  faoliyatlarini 

yolg‘on tasavvurlar va uydirmalardan farqlash zarurligini ta’kidlaydi.

Olimning  ko‘p  jildli  «Musiqa  haqida  katta  kitob»  asari  musiqa 

ilmining  katta  bilimdoni  boiganliginigina  emas,  ayni  zamonda 

Forobiyning  taniqli  musiqashunos  sozanda  va  ajoyib  bastakor  ham 

boiganligini  dalillaydi.  U  yangi  musiqa  asbobining  ixtirochisi  ham 

boigan.

Forobiy yirik mantiqshunos olim sifatida ham nom chiqargan. Bu 

borada u yunon olimlarining ijobiy an’analarini davom ettirib,  mantiq 

ilmining turli muammolariga oid bir qator risolalar ijod qilgan.

0 ‘rta  asr  fanining  rivoji  va  taraqqiyotida  Forobiyning  ilmlar 

tasnifi b o ‘yicha olib borgan  ilmiy  ijodiy ishlari  g ‘oyatda qimmatlidir. 

U  «Ilmlaming  kelib  chiqishi  haqida»,  «Ilmlaming  tasnifi  haqida» 

va  boshqa  risolalarida  o ‘sha  davrda  m a iu m   b o ig a n   30  ga  yaqin 

ilm  sohasining  tartibi,  tasnifi  va  tafsilotini  beradi.  Umuman,  Forobiy 

ilmlaming beshta asosiy turkumini k o ‘rsatadi:

---

228

VATAN  TARIXI

1.  Til  haqidagi  ilm  (grammatika,  poetika,  to ‘g ‘ri  yozuv  va 

boshqalar.  Jami yettita bo‘limdan iborat.)

2.  Mantiq.  Sakkiz b o ‘limdan iborat.

3.  Matematika, yetti mustaqil ilm:  arifmetika, geometriya,  optika, 

sayyoralar,  musiqa,  og‘irlik,  mexanika.

4.  Ilm  at-tabiiy  va  ilm  al-ilohiy-tabiiy  va  ilohiy  ilmlar  yoki 

metafizika.

5.  Siyosat  ilmi  (ilmal-madaniy  —   shahar  haqidagi  ilm,  shahami 

boshqarish  ilmi),  yurisprudensiya  (fiqh)  va  musulmon  teologiyasi 

(kalom).

Xullas,  Forobiyning  ilmiy-falsafiy  merosi  xalqimizning  buyuk 

m a’naviy  boyligi  sifatida  asrlar  osha  avlodlar  uchun  ilhom  va  ijod 

manbayi bo ‘lib xizmat qilaveradi.