Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

*  W oodward  B.  Bush  at  W ar.  N Y .,  2002.
5  Glenon  M.  T h e   Rule  o f Law  is  B reaking  D ow n  / /   In te rn a tio n a l  H erald  T rib u n e,  2002. 
N ov.  22.
6  S in clair  J.  T h e   Practice  o f   In te rn a tio n a l  Law  / /   In te rn a tio n a l  Law:  T eaching  and 
P ractice.  L o n d o n ,  1982.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'z  idoralarida  va  tashqi  siyosat  xodimlari  orasida  huquqshunoslarga 
oddiy  xizmatchi  xodim  sifatida  qarash  shakllanib  qolgan.  Qachonki, 
Britaniya Tashqi  ishlar vaziri  R.  Kuk AQSH  davlat  kotibi  M.  Olbraytga 
BMT  Xavfsizlik  Kengashining  ruxsatisiz  Yugoslaviyaga  nisbatan  kuch 
ishlatishda  o'z  huquqshunoslari  bilan  muammo  paydo  bo'lganini  ayt- 
ganda,  M.  Olbrayt:  «Yangi  huquqshunos  mutaxassislarni  to ‘plang»,  — 
deb javob  bergan  edi1.
Obyektivlik  nuqtayi  nazaridan  shuni  alohida ta ’kidlash  lozimki,  hu ­
quqshunoslar  orasida  xalqaro  huquq  nazariyasining  amaliyotga  ta ’sirini 
yuqori  baholaydiganlari  ham   bor.  Amerikalik  professor  L.  Sonning 
fikricha,  «Diplomatlar  hali  ham  huquq  ijodkorlari  hisoblanishsa,  tashqi 
ishlar  muassasalari  huquqshunoslari  va  buyuk  huquqshunos  professor- 
lar  qaysi  normalar  xalqaro  odat  huquqi  bo'lishini  belgilab  beruvchi 
mutaxassislardir»2.
Shuni  ta’kidlash  lozimki,  AQSHda  huquqshunoslarning  dunyoga 
mashhur jamoalari  shakllandi.  Ularning  katta  qismini  boshqa  davlat- 
lardan kelgan olimlar tashkil qiladi. AQSH xalqaro huquqshunoslar soni, 
ularning  ilmiy darajasi,  moddiy ta ’minoti jihatidan  boshqa  davlatlardan 
oldinda turadi. Natijada Amerika xalqaro huquq nazariyasi jahon xalqaro 
huquq  doktrinasiga  ham  o'z  ta ’sirini  o'tkazm oqda.  Shu  bilan  birga,  u 
m a’lum  darajada g'arb  mamlakatlarining  nazariya va  amaliyotiga  asos- 
langan  holda  bir  tom onlam a  bo'lib  bormoqda.
So'nggi  yillarda yuqoridagi  holatlar sharq  mamlakatlari  olimlari  to ­
monidan  tanqid  qilinmoqda.  Tokio  Universiteti  professori  Onum a  Ya- 
suaki  Amerika  xalqaro  huquqshunoslari  uyushmasida  so'zga  chiqib, 
amerikalik  huquqshunoslami  siyosiy  plyuralizmga  salbiy  munosabatda 
ekanligini  ta’kidladi3.
Ayrim amerikalik  olimlarni  o'z  mamlakatining tashqi  siyosatiga  nis­
batan tanqidiy funksiya bajarishini ta ’kidlashyapti.  R.Folkning yozishicha: 
«Markaziy tashkilotlarning xalqaro  masalalardagi  kuchsizligini  berkitish 
yo'llaridan biri  bu  olimlarning  mustaqil  hakam bo'lib,  o'z  davlati  xatti- 
harakatlarining  huquqiyligini  baholashidir»4.
Fanning  amaliyotga  ta ’sir  etishida  asosiy  rolni  xalqaro  huquq  mu- 
taxassislarining  xalqaro  jam oat  birlashmalari  amalga  oshiradi.  XIX  asr 
o'rtalaridanoq xalqaro huquq bo'yicha jamoat birlashmasiga ehtiyoj sezila 
boshlangan.  1859-yili  London  yuristlar  hamjamiyatida  m a’ruza  bilan
1  Q arang:  In tern a tio n a l  H erald  T rib u n e ,  2002.  N ov  22.
1  T h eo ry   o f  In tern atio n al  Law  at  th e  T h resh o ld   o f the  21  st  C en tu ry .  T he  H ag u e,  1996. 
P.554.
' A m erican  S orilty o f  In tern a tio n a l  Law.  P rocudings  o f the  75  th A nnual  m eetin g ,  1981, 
P.  1 6 4 -1 6 7 .
4  Falk  R.  T he  S tatu s  o f  Law  in  In te rn a tio n a l  Socicty.  P rin c eto n ,  1970.  P.  12.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ishtirok  etgan  Xarkov  universitetining  professori  D.I.  Kachenovskiy 
xalqaro olimlar hamjamiyatiga xalqaro huquqni  kodifikatsiya qilish zarur- 
ligini  asoslab bergan.  Bu  fikr  1873-yili  ko'pgina  davlatlar olimlari  ishti- 
rokida  Xalqaro  huquq  instituti  ochilganligi  bilan  o 'z  mantiqiy  yakunini 
topgan.  O 'sha  yili  Xalqaro  huquq  uyushmasi  tuzilgan.
Xalqaro  huquq  fanining  roli  oshganini  xalqaro  huquqning  prog- 
ressiv  rivojlanishi  va  kodifikatsiyasida  yaqqol  ko'rish  mumkin.  Bu  bo­
rada  markaziy  o'rinni  BMT  ning  Xalqaro  huquq  Komissiyasi  egallaydi.
Komissiya  haqidagi  Nizomda  xalqaro  huquq  fanining  alohida  roli 
belgilangan.  Uning  maqsadi  «xalqaro  huquqni  progressiv  rivojlantirish 
va  uni  kodifikatsiya  qilishga  yordam  berishdir».  «Progressiv  rivojlanti­
rish»  deganda,  xalqaro  huquq  tom onidan  tartibga  solingan  yoki  davlat 
amaliyotida  yetarli  darajada  rivojlanmagan  m uam molar bo'yicha  kon- 
vensiyalar  loyihalarini  tayyorlashni  tushunish  kerak.  Shundan  ko'rinib 
turibdiki,  gap  bevosita  qonun  ijodkorligi jarayonida  ishtirok  etish  haqi­
da  boryapti.  Keyinchalik  Komissiya  va  Bosh  Assambleya bir  necha  bor 
shuni  ta ’kidlaganidek,  xalqaro  huquqni  kodifikatsiya  qilish  va  uning 
progressiv  rivojlanishi  o'zaro  bog'liqdir.
Albatta,  xalqaro huquqning bunday qiyin  masalalarni yechishi uchun 
jiddiy  ilmiy  tahlil  kerak.  Komissiya  faoliyati  davlatlarning  amaliyotiga 
tayanadi.  Bu  amaliyot  ikkiga  bo'linadi.  Birinchisi,  bu  davlat  aytayotga- 
ni,  ikkinchisi,  bu  davlat  qilayotgani.  Afsuski,  davlatlar  har  doim  o'z 
faoliyati  davomida  rasmiy  qabul  qilingan  qoidalarga  rioya  qilmaydilar.
Shuning  uchun  ham  yuristlar  davlatning  vakillari  aytganidan  ko'ra 
uni  real  xulq-atvori  muhimroq,  deb  ta ’kidlashadi.  Xalqaro  sudning  so­
biq  raisi,  amerikalik  huquqshunos  S.  Shvebelning  aytishicha:  «Dav­
latning  qilayotgan  ishi,  uni  gapirayotgan  gapidan  muhimroqdir»1. 
Bunday  sharoitda  «guruchni»  «kurmakdan»  ajratish  oson  ish  emas. 
Komissiya  ko'proq  olimlarning  asarlaridan  foydalanadi,  davlatlarning 
rasmiy  vakillari  chiqishlariga  havola  qilishdan  qochadi.
Shunday qilib,  amaliyot  xalqaro  huquqning  rivojlanishi  uchun juda 
muhim.  Xalqaro  huquqning  o 'n   yilligi  bo'yicha  dastur  shuni  ko'zda 
tutgan  ediki,  davlatlar xalqaro huquq bo'yicha  chop  etilayotgan  materi- 
allarni  rag'batlantirishi  lozim.  Afsuski,  O 'zbekistonda bu boradagi  chop 
etish  ishlarini  ko'ngildagidek  deb  bo'lmaydi.
Xalqaro  huquq  Komissiyasinining hay’ati  tarkibiga  «xalqaro  huquq­
da  nom  qo2ongan  shaxslar»  saylanadi.  Komissiya  faoliyati  davomida 
unga  dunyoda  m ashhur  ko'plab  xalqaro  huquq  mutaxassislari  a ’zo 
bo'lganlar.
1  Schw ebel  S.  The  E ffect  o f the  U N   G e n era l A ssem bly on   C ustom ary  In tern a tio n a l  Law 
/ /   AS1L.  P ro ceed in g s  1979.  P.  304.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Komissiya  faoliyati  BMTning  Bosh  Assambleyasida  bir  necha  bor 
yuqori  baholangan.  Komissiyaning  50-yilligi  munosabati  bilan  BMT 
kollokviumida  BMT  Bosh  kotibi  K.  Ananning  aytishicha:  «Oxirgi  50- 
yil  davomida  Xalqaro  huquq  Komissiyasi  jahon  hamjamiyati  oldida 
xalqaro  huquq  yo'nalishida  paydo  bo'lgan  muammolarni  hal  etishda 
oldingi  qatorlarda  turgan.  Xalqaro  huquqning  ustuvor  yo'nalishlarida 
asosiy  normalarni  o'rnatishga  erisha  olgan»1.
Kollokvium davomida  Komissiya tomonidan qabul  qilingan loyihalar 
va ularga  sharhlar nafaqat  Xalqaro sud va boshqa xalqaro sudlov organ­
lari  tomonidan,  balki  milliy  sudlar  va  arbitrajlar  tomonidan  ham   keng 
qo'llanilgani  aytib  o'tildi.  Komissiya  ishida  olimlar  va  ilmiy  muassasa- 
larning  ishtiroki  va  o'rni  alohida  takidlandi.  Bugungi  kunda  xalqaro 
huquqning rivojlanishiga Xalqaro sud ham katta hissa qo'shmoqda.  Sudya 
V.S.  Veresheten  fikricha,  Xalqaro  sud  «zamonaviy  xalqaro  huquqning 
ko'p  soha  va  institutlariga  katta  ta ’sir  ko'rsatm oqda»2.  Haqiqatan  ham 
xalqaro  sud  tarkibida  dunyoda  ko'zga  ko'ringan  ko'plab  olimlar  bor.
Xalqaro  sud  tajribasi  shuni  ko'rsatdiki,  u  o 'z  faoliyati  davomida 
olimlarning  asarlaridan  foydalanmaslikka  harakat  qiladi.  Xalqaro  hu ­
quq  Komissiyasi  esa  xalqaro  huquqning  umumiy  normalarini  shakllan- 
tirishdagina  olimlarning  asarlaridan  foydalanishga  harakat  qiladi.
Fanning xalqaro huquqqa ta ’sir yo'nalishlaridan biri bu ta ’lim orqa- 
lidir.  1995-yili BMTning Kongressida bu masalaga jiddiy ahamiyat berildi. 
Unda  hatto  aholining  aksariyat  qismi  xalqaro  huquq  borligi  haqida 
m a’lumotga  ega  emasligi  ko'rsatib  o'tilgan.  Hatto  ba’zi  Tashqi  ishlar 
vaziri  ham  ayrim  holatlarda  xalqaro  huquq  normalarini  inkor  etishlari 
ham  ta ’kidlangan.
Xalqaro  huquq  fanini  o'qitishning  ahamiyati  BMTning  «Xalqaro 
huquq  o 'n   yilligi  Dasturi»da  ham  o'z  aksini  topgan  bo'lib,  xalqaro  hu­
quq  fani  ta ’limi  va  uni  aholi  o'rtasida  ommalashtirish  ustuvor  vazifa 
sifatida  belgilangan.  Bu  vazifa  quyidagi  yo'nalishlarda  olib  boriladi: 
birinchidan,  BMTning  xalqaro  huquq  fanini  uzluksiz  o'qitish  das- 
turini  to'la  amalga  oshirish  va  xalqaro  huquqni  aholi  o'rtasida  yanada 
ommalashtirish;
ikkinchidan,  xalqaro  huquq  fanini  o'qitishga  yordam  ko'rsatish  va 
bu  sohada  xalqaro  hamkorlik  olib  borish;
uchinchidan,  xalqaro  huquq  bo'yicha  mintaqaviy  anjuman,  semi­
nar,  simpoziumlar  tashkil  etish;
1  M aking  B eter  In te rn a tio n a l  Law:  T he  In te rn a tio n a l  Law  C om m ission  at  50.  N .Y ., 
1998.P.  VI.
2  Q arang:  В ер ещ ети н   B.C.  М е ж д у н ар о д н ы й   Суд  О О Н   на  н овом   эт ап е  / /   Р о с с и й ­
с к и й   еж его д н и к   м еж д у н ар о д н о го   п р ава,  2002.  С.  25.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to ‘rtinchidan,  xalqaro  huquqshunoslar  va  davlat  xizmatchilarining 
malakasini  uzluksiz  oshirib  borish.
Xalqaro huquq o ‘n yilligi  munosabati bilan  BMT Bosh Assambleyasi 
xalqaro  huquqni  o ‘qitish  va  uni  ommalashtirish  maqsadida  maxsus das- 
tur qabul  qildi1.  Buning  natijasida  xalqaro  huquq  bilimlarini  o ‘qitish  va 
keng om m a orasida targ'ib qilish davlatlar majburiyatiga aylandi. Chunki 
hanuzgacha  ko'pgina davlatlarda xalqaro  huquq  fani  majburiy emas,  bu 
fan  bo'yicha  dasturlar  qoniqarli  emas.  Shuning  uchun  xalqaro  huquq 
fanini  o ‘qitish  XXI  asr talablari  darajasida b o ‘lmog‘i  zarur.
U C H IN C H I  MAVZU.
XALQARO  H U Q U Q   N O RM A LA RI  VA  MANBALARI