Abduhamid nurmonov

1.  IleHHe  nTHit.
2. 
M3yneHHe  H3biKa.
3.  npHrjiauienHe  nncaTejiH.
Dastlabki  ikki  sintaktik  qurilma  mazmunan  o ‘zaro  zid 
munosabatni  ifodalaydi.  Birinchi  qurilmada  qaratqich  (poitHTejib- 
Hbiii)  kelishikdagi qush (nTHtta) so‘zi kuylash (nenne) harakatining 
bajaruvchisi  sanalsa,  ikkinchi  qurilmada  xuddi  shu  kelishikdagi 
H 3 b ix a  
so‘zi  o'rganmoq  fe'lidan  anglashilgan  harakatning  obyekti 
hisoblanadi.  Uchinchi  birikma  esa  mazmunan  ikki  ma'nolidir. 
Birinchi  m a'noda  taklif  qilish  (npHrjiameHHe)  harakatining 
bajaruvchisi  yozuvchi  (nncaTeJiH),  ikkinchi  ma'noda  yozuvchi 
(nncaTejib)  taklif qilinuvchi,  ya’ni  obyekt  hisoblanadi.
0 ‘zbek  tilid a g i  q a ra tq ic h li  k o n stru k siy a la rd a   h am   ana 
shunday  om onim lik  xususiyati  uchrab  turadi.  M asalan,  uning 
im tihoni  birikm asidan  ikki  m a’no  ifodalanadi;  1)  uning  im tihon 
oiishi;  2)  uning  im tihon  topshirishi.  Bu  U  imtihon  oladi  va  U 
im tihon  topshiradi  g ap larin in g   tran sfo rm atsio n   o ‘zgaruvidan 
tashkil  to p g an .1
L ekin  BI  g ra m m a tik a si  y u q o rid ag i  k o n stru k siy a la rn in g  
ko'rsatilgan mazmuniy farqlarirri simvollar orqali  ifodalay olmaydi.2
Bundan  tashqari,  F.M .Berezinning  fikricha,  BI  metodi  aktiv 
va  passiv,  tasdiq  va  inkor  konstruksiyalar  o'rtasidagi  aloqani 
ko'rsatish  imkoniyatiga  ham  ega  emas.  Shuningdek,  bu  metod 
sintaktik sathda eng  kichik  (elementlar)  birlik  nima,  degan  savolga 
ham javob  bera  olmaydi.3
Ana  shunday  kamchiliklarni  bartaraf  qilish  maqsadida  ishti- 
rokchilarning  shakliy  ko‘rsatkichlarini  ifodalash  uchun  maxsus 
indekslardan  foydalanish  mumkfn.  Masalan,  yuqorida  keltirilgan 
uchta  misoldagi  qaratqich  kelishigi  uchun  G,  bosh  kelishik  uchun
1 Bo‘ronov J.  Ingliz va o'zbek tillari qiyosiy grammatikasi.  -  T.,  1973, 42-bet.
2 Shaumyan S. K.  0 ‘sha asar, 394-bet.
3  Berezin  F.M.  0 ‘sha asar,  260-bet.
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N  simvollari  bilan  birgalikda,  subyektni  bildirayotgan  qaratqich 
uchun  G p  obyektni  bildirayotgan  qaratqich  uchun  G 2  singari 
indeksli  simvollardan  foydalarrish  va  shu  yo‘l  bilan  BI  usulidagi 
grammatik omonimiyani  izohlashdagi kamchiliklami bartaraf qilish 
m u m k in .  Lekin  b u n d a   yangi  q iy in c h ilik k a   d u ch   k elin ad i. 
G ram m atik  omorrimiyani  bartaraf  qilishga  sun'iy  harakat  tufayli 
gram m atik  tavsif  turli  simvol  va  indekslar  bilan  o ‘ta  m urak- 
kablashadi.
BI  m etodidagi  yuqorida  k o ‘rsatilgan  ojiz  to m o n lar  tadqi- 
q o tc h ila rn i  b u n d a n   k o 'ra   m u k am m alro q   ta h lil  m e to d la rin i 
q id irish ig a  u n d ad i.  A na  sh u n d ay   obyektiv  zaru riy at  tufayli 
transformatsiya  metodi  (TM)  maydonga  keldi.