Abduhamid nurmonov

a 
c 
b
Agar A simvoli  ism  guruhini,  B  —  fe’l  guruhini,  C —  otni,  D  — 
fe'lni,  F —  to ‘ldiruvchini,  a  — o ‘quvchi so‘zim,  c  — kitobni so‘zini, 
b  —  o ‘qidi  so'zini  ifodalasa,  unda  yuqoridagi  derivatsiya  o ‘quvchi 
kitobni  o ‘qidi  gapining  struktur  tavsifini  ifodalaydi.1
BI  metodiga asosan gaplarni qismlarga bo ‘lish so‘z birikmalariga 
ajratishrri  eslatadi va gap b o ‘laklariga  ajratishdan  hech  qanday farq 
qilmaydigandek ko'rinadi.
Aslida  esa  Blga  ajratish  gapni  bo ‘laklarga  ajratishdan  tubdan 
farq qiladi.  F.M .Berezinning fikricha, gap bo'laklari b o ‘yicha tahlil 
aniq  javob  berolmagan  narsalarga  BI  metodi  yo‘li  bilan  qilingan 
tahlil javob  bera  olishi  m um kin.2
BI  metodi  asosan  sintaksisda  qo'llaniladi.  Sintaksisda  obro‘- 
e'tib o r  qozongan  bu  metod  keyinchalik  morfologiya  va  fonolo- 
giyaning ayrim masalalarini hal etishda qisman qo‘llanila boshlandi.
BI  metodi asosidagi fonologik tahlil Ch.Xokketning «Fonologiya 
bo‘yicha qo‘llanma»  (1955) asarida aniq namoyon bo‘ldi.  Fonologik
1 Shaumyan S.K. O'sha asar,  392-bct.
2  Berezin F.M. O'sha asar,  259-bet.
110
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sathda  ham   BI  asosidagi  tahlil  uchun  zarur  b o ‘lgan  pog‘onali 
(iyerarxik)  munosabat  ko‘zga  tashlanadi.
C h.X okket  fonologik  tahlilning  asosiy  nuqtasi  deb  jum lani 
bo ‘g‘inlarga  ajratishni  biladi.  Har  bir  b o ‘g ‘in  strukturasida  uch 
elem en t  m avjudligi  ko ‘rsatiladi:  b o ‘g ‘in  bo sh lan ish i,  b o ‘g ‘in 
cho‘qqisi  va  bo ‘g‘in  oxiri.
Bu  elem entlar  BI  asosida tahlil  etiladi.  Masalan,  o ‘zbek tilidagi 
tol  so‘zining  bo ‘g ‘in  boshlanishidagi  tovushi  birinchi  BI  sifatida 
ajratiladi.  Qolgan  bo‘g‘inning  ch o ‘qqisi  va  bo‘g‘in  oxiri  qismlari 
ikkinchi  BI  sifatida  o ‘zaro  birlashtiriladi.
Y a'ni  t-o-/sxem asini  oladi.  BoMinishning  ikkinchi  bosqichida 
b o ‘g ‘in n in g   c h o ‘qqisi  va  b o ‘g ‘in  oxiri  q ism lari  b ir-b irid a n  
ajratiladi.
Til  elem entlarining  ketm a-ketligi  va  ular o'rtasidagi  m unosa- 
batni  o ‘rganishga  qaratilgan  BI  metodi  struktur  tilshunoslikning 
dastlabki  davrlarida  ancha  muvaffaqiyatga erishgan va tilshunos- 
larning  d iq q a t-e 'tib o rin i  o ‘ziga  jalb  etgan  b o ‘lsa  ham ,  lekin 
keyinchalik lingvistik tahlilning obyektiv va aniq bo ‘lm og‘i uchun 
unda  bir  qato r  ojiz  to m o n lar  mavjud  ekanligi  m a'lu m   b o ‘lib 
qoldi.
S.K .Shaum yanning  fikricha,  bu  m etodning  eng  ojiz  tom oni 
shundaki,  BI  metodi  lingvistik  tadqiqotlarda  invariantlilik  m uam - 
mosini  hal  qilishda  yetarli  kuchga  ega  emas.
Quyidagi  gaplarni  qiyoslaymiz:
1.  O'quvchi  kitob  o ‘qiyapti.
2.  Kitobni  o'quvchi  o ‘qiyapti.
3.  Kim  kitob  o ‘qiyapti?
H ar qanday  kishi  birinchi  gapning  darak,  ikkinchi  va  uchinchi 
gapnmg so‘roq gaplar ekanligini  yaxshi biladi.  Lekin  B1  metodi  bu 
gaplarni  farqlashning  formal  oMchovlarini  bermaydi.  Agar  formal 
oMchov sifatida so‘z tartibini oladigan boMsak,  birinchi va uchinchi 
gaplarni bir guruhga  kiritishimiz kerak boMadi.  Agar ohang asosida 
chegaralaydigan  boMsak,  ikkinchi  gapdagi  so'roq  ohang  uchinchi 
gapda boshqacha.
Shunday qilib, yuqoridagi usul bilan zidlanuvchi darak va so‘roq 
gaplar  asosida  yotgan  invariantni  belgilash  qiyin.
l l l
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yoki  rus  tilidagi  quyidagi  gaplar  tashqi  strukturasiga  ko‘ra  bir 
paradigmani  tashkil  etadi.  Ularning  hammasi  qaratqich-qaralm ish 
munosabatini  ifodalaydi.