Abduhamid nurmonov

gap  tushunchalari  muhim  sanaladi.
1  Bo'ronov J.  O'sha  asar,  39-bet.
2
  X p c iK o e c K u it 
B.C.  O'iepKn  no  oSmeMy  n 
a p a S c K O M y   e m iT a K C H c y . 
—  M., 
1 9 7 0 ,  c.  5.
3  M c m e t t K o  
A.B. 
TpaiicaiiajiH3 
KparKHx 
h
 
r i o j i i i b i x   n p n n a -  
raTCJibiibix. 
— C6. 
HccaejiOBaiiHa  no CTpyKTypnoH 
THiiojiorHH.  — M.,  1963, c. 61.
115
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yadro gap, ya'ni transformatsiya uchun asos boMgan gap operand, 
hosila gap  Iransform yoki  transformand,  opcranddan  transformandni 
hosil  qiluvchi  vositani  tansformatsiya  operatori dcb  yuritiladi.1
Z.  Xerrisning fikriga ko‘ra,  transformatsiya bir gapning ikkinchi 
gap shakliga shunday o ‘zgarishiki, unda asos gap hosila gap o‘rtasida 
ham   leksemalar  tarkibi,  ham  m a’nosi  nuqtayi  nazardan  bir  xillik 
mavjud  b o ‘ladi.2  Demak,  mazm uniy  mundarija  transform andlar 
uchun  mvariant  sanaladi.
Operand  bilan  transformand  o ‘rtasida  transformatsiya  m uno- 
sabati mavjud bo'ladi.  Ular ikkisi o ‘zaro transformatsiya munosabati 
bilan bog'langan bo'ladi.
Shunday  qilib,  o ‘zaro  transformatsiya  m unosabatida  bo'lgan 
gaplar bir xil  leksik maqomga cga bo ‘lib,  bir xil elcm cntar m a'nolar 
kom binatsiyasidan  tashkil  topgan  holda,  turli  xil  gram m atik 
(shakhy)  maqomga  ega  bo'ladi.
Transformatsiya maxsus transformatsiya qoidalari orqali amalga 
oshiriladi.  J.Bo‘ronov ta'kidlaganidek, transformatsion qoida asosiy 
va hosilaviy  modcllar o ‘rtasidagi  munosabatlarni topish  usuli  sana- 
ladi.  Transformatsion  qoida  B/ga ajratish  qoidasini,  transformatsion 
modellar yaratish  qoidasini  va  moifofonemik  qoidalarni  o ‘z  ichiga 
oladi. Transformatsion qoida bitta konstruksiya yoki gapning m a’no- 
sini  ochishda  bir  qancha  hosilaviy  konstruksiya  yoki  gaplardan 
foydalana  oladi.3
Demak,  transformatsiyaga  asos  bo'lgan  konstruksiya  va  trans- 
form andlar  bir  um umiy  m a’no  va  barqaror  leksik  birliklar  zanjiri 
asosida  birlashib,  bir  sintaktik  paradigmarri  hosil  qiladi  va  unda 
yadro  gap  paradigmaning  bosh  a ’zosi  sanaladi.
K o‘rinadiki,  yadro  gap  modeli  va  uning  turli  hosilalari  ro‘y- 
xatining  olinishi  u  yoki  bu  tilda  muayyan  axborotni  turlicha 
ifodalash  imkoniyatlarini  ochib  beradi.
Yuqorida  ta'kidlanganidek,  yadro  gapning  shaklirri  o'zgartirish 
bilan  uning  turli  transformandlarini  hosil  qilish  m a'lum   transfor- 
matsiya  qoidalari  asosida amalga  oshiriladi.
1 9ui6u 
y.P. 
BBeaciinc 
b
 
K n 6 c p n e r a K y .  
-   M.,  1963,  c.  61.
2 Xerris Z.S.  0 ‘sha  asar,  540-bct.
3 Bo'ronovJ.  0 ‘sha asar, 42-bet.
116
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o'pchilik  mualliflar  tom onidan  transform atsiyaning  to ‘rtta 
qoidasi  qayd etiladi:
1)  o ‘rin  alm ashtirish  transform atsiyasi  yoki  perm utatsiya 
transformatsiyasi.  Bunda yadro gap tarkibidagi sintaktik birliklarning 
o ‘rni  almashtiriladi.  Lekin  bu  qoida  amalga  oshirilganda,  sintaktik 
birlikning  mohiyati  o ‘zgarmasllgi  kerak.
Masalan,  Farhod  keldi  -►  Keldi  Farhod;
2)  substitutsiya,  ya’ni yadro gap tarkibidagi bir elementni  o ‘zaro 
substitutsiya  munosabatida  b o ig an   boshqa  element  bilan  almash- 
tirish.  Masalan,  Men  unfng  nima  xohiashini  bilaman  M en  buni 
bilaman;
3)  adyunksiya,  ya'ni  yadro  gap  tarkibiga  boshqa  elementlarni 
qo‘shish.  Masalan,  Men  o ‘qidim  —►  Men  bu  kitobni  o ‘qidim;
4)  elllpsis,  ya’ni  yadro  gap  tarkibidan  ayrim  elem entlarni  soqit 
qilish.  Masalan,  Men  keldim  —►  Keldim.
TM ning  D M dan  kuchli  tomoni  shundaki,  DM  40—50-  yillar- 
gacha  faqat  dalillarrri  tahlil  qilish  bilan  cheklangan  bo‘lsa,  TM 
tahlil  metodlarini  ishlab  chiqishga  asosiy  e'tiborni  qaratdilar.1
Agar  distributiv  tahlil  va  BI  metodlari  jum la  qanday  mayda 
qismlardan  tashkil  topadi,  degan  savolga  javob  berishga  harakat 
qilgan  bo‘lsa,  TM   bu jum la  qanday gapning  transformatsion  qayta 
shakllanishidan  hosil  b o ‘lgan,  degan  savolga  javob  berishi  lozim 
bo‘ldi.  F.M .Berezin  to ‘g‘ri  ta ’kidlaganidek,  TM ning  ojiz  tom oni 
ana  shunda  nam oyon  b o ‘ladi.  C hunki  TT  bevosita  lingvistik 
m aterialdan  kelib  chiqm aydi,  balki  dastlab  sof  em pirik  asosga 
quriladi,  so‘ngra  til  materiali  asosida  tekshiriladi.  Bundan  tashqari 
TM ning qo'Ilanilish doirasi va turli tillardagi yadro gaplar tiplarining 
miqdori  aniq belgilanmagan.2
B u n d an   ta sh q a ri,  sin ta k tik   sath d a  tran sfo rm atsiy a  bilan 
derivatsiya o ‘rtasidagi o ‘xshashlik va farq ochllmaydi. Yadro gaprring 
m ohiyatini  o ‘zgartirib  yuboradigan  shakliy  o 'zg arish lar  ham  
transform atsiya  doirasida  o ‘rganiladi.  M asalan,  transform atsiya
'