Toshkent moliya instituti a. V. Vahobov, A. S. Jcvrayev soliqlar va



Download 6,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/310
Sana30.12.2021
Hajmi6,45 Mb.
#195861
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   310
Bog'liq
D-SOLIQLAR-VA-SOLIQQA-TORTISH-A.-V.-VAHOBOV

Soliqlaming  o ‘ziga  xos 

• 

,  .  . . .   ,

mng  mohiyatini  chuqurroq  ang-



e 91 an 

lash  uchun  unga  xos  umumiy

belgilami  aniqlash  lozim  bo‘ladi.  Masalan,  kredit  iqtisodiy 

kategoriya  sifatida  muddatlilik,  qaytarishlik,  muayyan  miq- 

dorda  ustama  haq  (foiz)  to'lash  kabi  umumiy  belgilarga 

egaki,  ushbu belgilar kredit kategoriyasi  mohiyatini  kengroq 

yoritish  uchun  xizmat  qiladi.  Xuddi  shu  kabi  soliq  kate­

goriyasi  ham  bir  qator  o'ziga  xos  belgilarga  egaki,  ushbu 

belgilar  soliqlaming  boshqa  to‘lovlardan  farqlash  uchun 

xizmat  qiladi.

Soliqlaming  belgilari  borasida  iqtisodchi  olimlar  tomo­

nidan  turli  xil  fikrlar  mavjud.  Masalan,  prof.  Q.Yahyoyev 

soliqlami umumiy belgilari  sifatida  quyidagilami  ko‘rsatadi.

1. 


Soliqlar  va  yig'imlar  majburiy  bo‘lib,  bunda  davlat 

soliq  to‘lovchining  bir  qism  daromadlarini  majburiy  badal 

sifatida  budjetga  olib  qo‘yadi.  Bu  majburiylik  Oliy  Majlis



tasdiqlab  bergan  Soliq  kodeksining  qoidalari  asosida  amal­

ga  oshiriladi.  Demak,  majburiylik  belgisi  huquqiy jihatdan 

davlat  tomonidan  kafolatlanadi.

2.  Soliqlar xazinaga  —  davlat  budjetiga  tushadi.  Ammo 

boshqa  turdagi  to‘lovlar  «Umid»,  «Ekosan»  kabi  jam- 

g‘armalarga  tushishi  soliq  munosabatlarini  aks  ettirmaydi.

3.  Soliqlar  qat’i  belgilangan  va  doimiy  harakatda 

bo'ladi.  Tarixan asrlab  o'zgarmay harakatda bo‘lgan  soliqlar 

mavjud.  Uning  ilmiy  asosi  qancha  chuqur  bo‘lsa,  shuncha 

qat’i  va  uzoq  yillar o'zgarmasdan  harakat  qiladi.

4.  Davlatga  to‘langan  soliq  summasi  to‘lovchining  o‘zi- 

ga to‘liq  qaytmaydi,  ya’ni  u  ekvivalentsiz  pul  to‘lovidir.'

Rus  iqtisodchisi  A.  Medvedev  o ‘zining  «Soliqlami  qan- 

day  rejalashtirmoq  kerak?»  nomli  kitobida  soliqlarga  xos 

bo‘lgan  ikki  belgini,  ya’ni  majburiylik  va  ekvivalentsizlik 

kabi belgilami  qayd  etadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib,  soliqlaming umumiy bel- 

gilarini  quyidagicha  ifodalash  mumkin:



1. 

Soliq  to ‘lovchi  daromadining  и  yoki  bu  summasini 

davlatga  to ‘lap  ekan,  buning evaziga  bevosita  biron-bir tovar 

yoxud  xizmat  olmaydi.  Alohida  olingan  soliq  to‘lovchi 

tomonidan  to‘langan  soliq  miqdori  bilan  u  iste’mol  qiladi- 

gan  ijtimoiy  ne’matlar  o‘rtasida  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  bog‘liqlik 

mavjud  bo‘lmaydi.  Xuddi  ana  shu  xususiyatiga  ko‘ra  soliq 

narxdan,  ruxsatnoma  (litsenziya)lar  va  vositachilik  yig‘im- 

laridan  farq  qiladi,  chunki  bular  majburiy  yoki  ixtiyoriy 

to'lovlar hisoblansada,  biroq hamma vaqt davlat tomonidan 

ko‘rsatilgan xizmatdan  muayyan foyda (naf)  ko'rilishi bilan 

bog'liqdir.

Davlatga  to'lanadigan  soliqlar  bilan  uning  evaziga  oli- 

nadigan  iqtisodiy  va  ijtimoiy  ne’matlar  o‘rtasida  bevosita, 

har  bir  kishining  ko‘zi  ilg‘aydigan  bogiiqlikning  yo‘qligi 

soliq to‘lovchilar uchun soliqqa tortishni  yuk sifatida baho- 

lashlariga  sabab  bo‘ladi,  vaholanki,  ular  soliqlar  hisobidan 

qilinadigan davlat xarajatlarining yo‘nalishini ma’qullashlari 

ham  mumkin.

Alohida  olingan  soliq  to‘lovchi,  odatda,  jamiyat  va 

o ‘zining  ko'rgan  foydasi  yoki  manfaatini  to‘lagan  soliqlari 

bilan  solishtirib  o‘tirmaydi.  Bu  shunga  olib  keladiki,  oqi-

1Yahyoyev  Q.  Soliqqa  tortish  nazariyasi  va  amaliyoti.  Т.:  «G‘afur  G ‘ulom», 

2000-y.  10-bet.




batda  fuqarolaming  bir  qismi  soliqlar  to‘lashdan  bo‘yin 

tovlashga,  o‘z daromadlarini yashirishga urinadi.  Davlat  o‘z 

fuqarolaridan  yig'ib  olgan  soliqlami  samarali  va  oshkora 

tarzda  ishlatsa  hamda  fuqarolaming  aksariyat qismi  davlat­

ning  iqtisodiy  ijtimoiy  va  boshqa  dasturlarini  o‘z  mab- 

lag‘lari  hisobidan  pul bilan  ta’minlashga  rozi bo'lgandagina 

yuksak  soliq  axloqi  tamoyillari  yuzaga  keladi.

2.  Soliqlar  majburiy  to ‘lovlar  hisoblanadi.  Soliqlaming 

to‘liq  miqdorda  va  o‘z vaqtida  to‘lanishi  uchun javobgarlik 

soliq  to‘lovchilar  zimmasiga  yuklangan  bo'lsada,  ular  ix- 

tiyoriy  emas,  majburiy  ravishda  to‘laydilar,  davlat  soliq 

to'lashdan  bo'yin  tovlaganlami  qonunchilikda  belgilangan 

tartibda jazolaydi.

3.  Davlat  foydasiga  soliq  to‘lash  orqali  daromadning 



avvaldan  belgilab  qoyilgan,  eng  muhimi,  qonuniy  tartibda 

ko'zda  tutilgan  qismi  undirib  olinadi.  Ko‘pgina  davlatlarda, 

shu jumladan,  0 ‘zbekistonning  ham  qonunlarida  soliqlami 

belgilash  va  ulaming  hajmlarini  aniqlashga  faqat  qonun 

chiqaruvchi  hokimiyat yoki  uning tomonidan vakolat beril­

gan  davlat  organlari  haqlidirlar,  deb  mustahkamlab  qo‘yil- 

gan.  0 ‘zining  xohish-istagiga  qarab  yangi  soliqlar belgilash 

yoki  ulaming  hajmlarini  aniqlashga  hech  kim  haqli  emas. 

To‘lovlarning  qonuniy,  ochiq-oydin  xususiyatga  ega 

bo‘lishi  soliqlaming bosh  tavsifi  hisoblanadi.

4.  Soliqlaming  yana  bir  belgisi  ulaming  davlat  yoki 



mahalliy  budjetga  kelib  tushishidir,  ya’ni  soliqlar  budjetdan 

tashqari  fondlar  yoki  turli  xil  boshqa  fondlarga  kelib  tush- 

maydi.

5.  Soliqlarga xos bo'lgan  umumiy belgilardan  biri sifatida 



davlat hamda yuridik va jismoniy shaxslar о ‘rtasida mulkchi- 

likni  qayta  taqsimlash  jarayonining  yuzaga  kelishidir. 

Soddaroq qilib aytganda,  korxonalar va aholidan  olinadigan 

soliqlar,  aslida  ular  mulkining  ma’lum  bir  qismini  davlat 

hisobiga o'tkazilishini bildiradi.  Bu bilan  xo‘jalik  yurituvchi 

subyektlarga  tegishli  bo‘lgan  mulk  daromad  shaklida 

majburiy to'lov bo‘lib,  davlat  mulkiga  aylanadi.

Yuqorida  qayd  etilgan  soliqlarga  xos  bo‘lgan  umumiy 

belgilar  ulaming  iqtisodiy  mohiyatini  ochishga  xizmat  qila­

di.  Shu  o'rinda  soliqlaming umumiy belgilarini to'liqroq va 

aniqroq, batafsil yoritishi  mumkin bo‘lgan,  har qanday iqti­

sodiy  vaziyatlarda  o'zgarmaydigan  optimal  umumiy  belgi­

larini  yaratish  muammosi  hal  etilishi  lozimdir.




Soliq  kategoriyasi  boshqa  iqtisodiy  kategoriyalar: 

moliya,  kredit,  sug‘urta,  investitsiya  kabilar  bilan  umumiy 

o‘xshashlikka ega,  ya’ni  ulaming barchasi pulli  munosabat- 

lami  ifodalaydi.  Lekin  soliqlaming  o'ziga  xos  yuqorida 

qayd  etilgan  belgilari  mavjudki,  ushbu  belgilar  soliqlami 

boshqa  iqtisodiy  kategoriyalardan  farqlash  uchun  xizmat 

qiladi.


Download 6,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   310




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish