I. Yasama otlar
Qoy,
sigir, Ergash, 0 (ktam. Bu otlaming har biri tub
otdir. Negakim: bir o‘zakka qo‘shimcha qo‘shib yasalmag‘ani
ko‘rinib turadir.
Yasama otlar esa shunlardir:
0 ‘run oti — bir narsaning o‘mini bildirmak uchun shu
narsaning otig‘a «loq» qo‘shiladir: ovloq, toshloq, qishloq,
o ‘tloq kabi.
Xo ‘jandning ovloq qishloi k o ‘bdir («Bobimoma»).
Bir ishning boiaturg‘an o‘m in bildirmak uchun shu
ishning o‘zagiga (buyruqqa) «oq» qo‘shimchasi qo‘shiladir:
yotoq, yaloq, botqoq kabi.
Qurol oti — bir ishni qilmoq uchun qurol b o ig ‘uchi
narsani bildirgali o‘zakka g ‘ich, qich, gich, kich qo‘shiladir:
ochqich, uchgich, savag‘ich, suzgich kabi.
0 ‘zakka «qi — gi» qo‘shilg‘anda ham qurol oti boiadir:
sipirgi, uzangi, cholg‘i kabi.
0 ‘zakka «oq — ak» qo‘shilg‘anda ham qurol oti boiadir:
pichoq, tayoq, o ‘roq, qayroq, qurshoq, kurak, elak, emchak kabi.
So‘zga «choq — chak» qo‘shilg‘anda ham qurol oti
boiadir: yorg‘uchoq, oyunchoq, qo‘g ‘urchoq, belanchakkabi.
Sufatga «liq — lik» qo‘shilg‘anda ismga aylanadir: shod-
liq, yaxshiliq, qizilliq, kattalik, bilimsizlik kabi.
Ish oti — 1) yozdim, kelding kabi so‘zlaming fe’1 ekan-
hklarini, har feida ish ishlag‘uchi hamda zamon ma’nolari
borlig‘ini yuqorida ko‘rgan edik.
Yozdim feiida b o ig ‘an ishning oti yozjnoq, keldim feii-
dagi ishning oti kelmakdk. Ko‘riladirkim, bu turliy11 ish
oti yasamoq uchun «moq — mak» qo‘shiladir.
Buyruqqa «maslik — masliq» qo‘shilsa, yuqoridagi ish
otining boiishsizlari hosil boiadir: yozmasliq, kelmaslik,
o ‘qumasliq kabi.
2) Buyruqqa «sh» qo‘shib ikinchi turliy ish oti yasaladir:
bilish, o ‘qush, yozish, chopish kabi.
3)Buyruqqa «im» qo‘shib uchunchi turliy «ish oti»
yasaladir: bilim, unim, chiqim, terim kabi.
4) Buyruqqa «uv — uv» qo‘shilib, to‘rtinchi turh ish oti
yasaladir: yozg‘u, kelu(v), kulgu, olu(v), beru(v) kabi. Buy-
ruqning ketida cho‘zg‘i boisa, yolg‘iz «v» qo‘shiladir: say-
147
lov, onglov, tilav kabi. Oxirida «i — i» bo‘lg‘an so‘zlarda «uv —
uv» qo‘shimchasi qo‘shilg‘anda, «i — i» tushib qoladir: ta-
shi — tashuv kabi.
5) Buyruqqa «nch» qo‘shilib, beshinchi turli ish oti yasa-
ladir: ishonch, qo‘rqunch, quvonch, kunch kabi. Bu turliy
ish otini har so‘zdan yasab boimaydir. Eshitilgan so‘zlarga
maxsus boiib, yangidan yasalmaydir.
6) Buyruqqa «qin — g‘in» qo‘shib, oltinchi turliy ish oti
yasaladir: toshqin, bosqin, chopqin, shovqin, yong‘in, buzg‘in,
qochqin kabi. Bu turliy ish otlarini ma’nosini-da qo‘rqunch
(dahshat) bo‘lg‘an feilardan yasamoq mumkundir.
Oliq, sotiq, soliq, yoziq, toniq kabi buyruqqa «q — g‘»
qo‘shilib yasalg‘anlar ish oti boiib emas, «soda ot» boiib
ishlatiladir.
* * *
Do'stlaringiz bilan baham: |