O‘zbek tili fonetikasi

 
 
Bo‘g‘iz undoshi 
[H]  fonemasi  jarangsiz  sirg‘aluvchi  bo‘g‘iz  tovushdir.  Shevalarda  [h]  ning 
ishlatish ko‘lami bir xil emas. Shunga ko‘ra y-lovchi shevalar ikki guruhga bo‘linadi:  
a)  [h]  mustaqil  fonema  sifatida  qabul  qilingan  shevalar:  Farg‘ona,  Marg‘ilon, 
qo‘qon va boshqa shevalar; 
                                                                 
1
 Афзалов Ш. Ўша асар. –Б. 137. 
 
2
 Решетов В., Шоабдураҳмонов Ш. Ўша асар. -173-б.
 

---

49 
 
b)  [h]  va  [x]  tovushlari  o‘rtasidagi  indifferent  [x’]  ga  ega  bo‘lgan  shevalar: 
Toshkent va unga yondosh y-lovchi shevalar kiradi. Qozoq tilidagi kabi, ayrim  
j-lovchi o‘zbek shevalarida ham [h] fonema sifatida uchramaydi. 
 
Masalan: yl. Hevuz // jl. Hovuz // Tosh. x’evuz 
 
Tosh. x’uker, x’er’sh, jl. hisep, reyhen. 
Ayrim  so‘zlarda  [h]  tovushi  tushib  qolishi  mumkin.  Bu  hodisa  ikkilamchi 
cho‘ziq unlilarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. 
 
mehnatkash > me:netkesh 
 
shaharga > she:erge 
 
maslahat > mesle:et 
[h] assimilyatsiyaga uchrashi mumkin:  
 
mahsi > messi, mahkam > mekkem 
Ba’zi so‘zlarning oxirida [h] tushiriladi 
 
goh...goh > ge...ge 
 
gunoh > gune 
 
guvoh > guve 
[h>y] almashinuvi barcha shevalar uchun xosdir: 
enasi ham > enesiyem 
 
mehribon > miyriben 
 
sizlarga ham > s’legeyem (nam.) 
 
buni ham > mun’yem. 
Savollar 
1. Korrelyativ belgilarni tushuntiring. 
2. Undoshlarning asosiy va qo‘shimcha belgilarini izohlang. 
3. Paydo bo‘lish o‘rni va paydo bo‘lish usuli belgisi?  
4. Jarangli-jarangsizlik belgisini tushuntiring. 
5. Qattiqlik-yumshoqlik belgisini tushuntiring. 
6. Cho‘ziqlik-qisqalik belgisi haqida ma’lumot bering. 
8. Nazal va nazal emaslik belgisini tushuntiring. 
9. Cho‘ziq - qisqalik belgisini izohlang.