O‘zbek tili fonetikasi

ajralgan zidlanishdir. 
Zidlanuvchi  a’zolar  o‘rtasidagi  munosabatga  ko‘ra  zidlanishlarni  quyidagi 
turlarga ajratishimiz mumkin: 
1. Privativ zidlanish. 
2. Ekvipolent zidlanish. 
3. Gradual zidlanish. 
4. Ajratilgan zidlanish. 
Privativ  zidlanish  birida  bor,  ikkinchisida  yoq  bo’lgan  belgi  asosidagi 
fonologik oppozisiyalar bo‘lib, ikki a’zodan iborat bo’ladi: b-p, d-t, i-u kabi. Demak, 
privativ  zidlanishda  korrelyativ  belgi  asos  bo‘ladi.  Jumladan,  t↔d  zidlanishida  t 
fonemasida  jarangsizlik  belgisi  korrelyativ  belgidir.  Chunki  shu  fonemaning  asosiy 
belgilariga  ega  boʻlgan,  ammo  undan  boshqa  korrelyativ  belgisining  borligi  bilan 
(jaranglilik  belgisi  borligi  bilan)  ajralib  turuvchi  d  fonemasi  bor.  Qolgan  belgilari 
ushbu zidlanishda korrelyativ boʻlmagan belgi hisoblanadi. 
Ekvipolent  zidlanish  teng  qimmatli  fonologik  oppozitsiyalar  bo‘lib, 
zidlanuvchi  a’zolar  mantiqan  teng  huquqlidir.  Ya’ni  ziddiyatga  kirishayotgan  ikki 
a’zoning  zidlanish  belgilari  teng.  Masalan,  d↔v  zidligida  d  –  til  oldi,  portlovchi, 
jarangli;  v  –  lab,  sirgaluvchi,  jarangli.  Ziddiyatga  asos  bo‘layotgan  belgilar  ikkisida 
ham teng. 
Gradual  zidlanish  ma’lum  belgining  ortib  borishi  natijasidagi  fonologik 
oppozitsiyadir. Masalan, i↔e↔a zidligida og‘izning ochilish darajasi, yoki u↔o‘↔o 
zidligida lablanish belgisining darajalanishi. 
 
 
 
 
 
 

---

53 
 
Fonologik oppozitsiyalarni quyidagicha ko‘rsatish mumkin. 
        A’zo miqdoriga 
                         ko‘ra 
Xususiyatga 
 ko‘ra 
 
BINAR 
 
TENAR 
 
KO‘P A’ZOLI 
PRIVATIV 
d↔t 
 
 
EKVIPOLENT 
 
 
p= b = t = d = m = n 
GRADUAL 
 
k→ q→ h 
 
AJRATILGAN 
sh↔s 
 
 
 
Fonologik oppozitsiyalar zidlanuvchi a’zolar ishtirokiga ko‘ra oppozitsiyasiga 
ko‘ra  binar,  tenar  va  ko‘p  a’zoli  zidlanishlarga  bo‘linadi.  Jumladan,  fonologik 
oppozisiyalar ikki a’zodan iborat bo’lsa, binar oppozisiya deyiladi: b-p, t-ch,i-u kabi. 
Fonologik oppozisiyalar uch a’zodan iborat bo’lsa, tenar oppozisiya deyiladi: p-t-k, i-
e-a  kabi.  Ko‘p  a’zoli  zidlanishlarda  zidlanish  a’zolari  uchtadan  ko‘p  bo‘ladi: 
p=b=t=d=m=n=ng=k=g=q – portlovchilar ekvipolent zidlanishga kirishadi. 
 
Savollar 
1. Fonologik muhim zidlanishlarni izohlang. 
2. Privativ zidlanishni aytib bering. 
3. Ajratilgan zidlanish deganda qanday zidlanishni tushunasiz? 
4. Korrelyativ belgi qaysi zidlanishga asos bo‘ladi? 
5. Ekvipolent zidlanishni tushuntiring. 
6. Gradual zidlanishga misollar keltiring. 
7.  Fonologik  zidlanishlarning  a’zo  miqdoriga  ko‘ra  turlariga  misollar  keltirib 
izohlab bering.