O‘zbek tili fonetikasi


Til orqa undosh fonemalar



Download 1,31 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/118
Sana28.09.2021
Hajmi1,31 Mb.
#188327
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   118
Bog'liq
ozbek tili fonetikasi

Til orqa undosh fonemalar 
Til orqa undoshlar 2 guruhga bo‘linadi: 
1.  Sayoz til orqa undoshlar: k [k||x], g [g||g’], [ng] 
2.  Chuqur til orqa undoshlar: x, q, g‘ [g‘//g‘] 
[k]  fonemasi  sayoz  til  orqa  portlovchi  undosh  bo‘lib,  barcha  shevalarda 
so‘zning hohlagan o‘rnida uchrashi mumkin: 
kiprikni > k’pr’kte 
ko‘pchilik > kepchilik 
kiyik > kiyik 
So‘z oxirida va o‘rtasi [k] spirantlashib [x] ga o‘tishi mumkin: 
ko‘klam > jl.kex’lem 
maktab > yl.mex’tep 
eksa ekdik > yex’se,yex’t’k 
                                                                 
1
 Ғуломов Х. Ўша асар. –Б. 76. 
 


45 
 
ko‘knori > kex’neri // jl.kux’neri 
nariroq > jl.nererex’ 
bo‘lak > belex’// b’lex’ 
ellik > marg’.yell’x’ 
So‘z  oxirida  [k>y]  hodisasini  kuzatamiz.  Bu  o‘zgarish  so‘zga  affiks 
qo‘shilganda ham saqlanib qoladi: 
etik > yet’y 
eshikni > yesh’yd’ 
bilakka > b’ley’e 
tekkan > tiygen 
1
 
laylak > leyley 
boychechak > beych’chey
2
 
Lab undoshlaridan oldin sandhi holatda [k>v] hodisasi yuz beradi: 
tuzuk bo‘ladi > tuzuv boladы 
ellik besh > eluv besh 
Ayrim so‘zlarda [k] ning [g] ga o‘tishini kuzatishimiz mumkin: 
karnay > jl.gerney 
kekirdak > jl.gegirdek 
Xorazm shevalari uchun so‘z boshida [k>g] almashinuvi normal hodisadir: 
kel > gel 
ko‘r > ger 
ko‘z > gez va h.k. 
[k>g] hodisasi so‘z o‘rtasida, sandhi holatida ham kuzatiladi: 
ekin > eg’n (jl) 
tikish > t’g’sh (jl) 
Y-lovchi  shevalarda  k  bilan  tugagan  ayrim  so‘zlarga  egalik  affiksi 
qo‘shilganda k jaranglashadi: 
yurak > yureg’m 
chelak > cheleg’m 
Sandhi holatda k // g almashinuvi barcha shevalar uchun xosdir: 
terak ekadi > tereg-eked’ 
kerak ekan > kereg-eken 
mushuk emas > mushug-emes. 
Juda kam bo‘lsa-da [k>ng] hodisasi uchraydi: 
tikilib qaradi > ting’lip qarado‘ (jl) 
kezaylik > nam.kezeynug// kezoynung 
suzaylik > nam.suzeynung 
J-lovchi shevalarda so‘z oxirida k tushishi mumkin: 
kichik > k’ch’ 
tirik > tiri 
kerak > kere 
Ayrim hollarda so‘z o‘rtasida ham k tushishi mumkin: 
etaklab > and. yetelep // j-l. etelep 
                                                                 
1
 Решетов В, Шоабдураҳмонов Ш. Ўша асар. –Б. 164.
 
2
 Ғуломов Х. Ўша асар. –Б. 77.
 


46 
 
[G]  undoshi  [k]  ning  jarangli  ekvivalentidir.  Bu  tovush  ham  sayoz  til  orqa 
undosh bo‘lib, so‘zning barcha o‘rinlarida kela oladi: 
gul > gul 
yigit > yig’t 
chigit > chig’t 
gavda > gevde 
Xorazm  shevalarida  [g]  yumshoq  talaffuz  etilib,  sifat  jihatdan  [y]ga 
tenglashadi: 
kelgan > g’elg’en > g’elyen 
G > y almashinuvi boshqa shevalarda ham uchrashi mumkin: 
tegma > tiyme 
sigir > siyir 
egdi > iydi 
tegirmon > tiyirmen (jl) 
Ayrim shevalarda [g] o‘rnida [k] ishlatiladi: 
choker qovun < cho‘gir 
kevdal’ < gavdali.

[g] assimilyatsiyaga uchrashi mumkin: xatga > xatke 
bekatga > beketke 
Ba’zi  shevalarda  g>v  almashinuvi  kuzatiladi.  Talaffuzda  ba’zan  [v]  tushishi 
mumkin: te: d’sem te: m’yd’, te: me d’sem te: ved’.

Jlovchi shevalarda [g] o‘rnida [g‘] ishlatilishi mumkin: 
menga > megen ~ mg‘an 
senga > segen ~ sag‘an 
unga > ug‘an ~ og‘an.

[Ng]  tovushi  shevalarda  bir  xil  emas.  Ayrim  shevalarda,  xususan,  j-lovchi  va 
singarmonistik ylovchi shevalarda [ng]ning til oldi unlilar bilan qo‘llanuvchi [ng^] va 
til orqa unlilar bilan qo‘llanuvchi [ng] variantlari mavjud . 
Y-lovchi  shevalarda  esa  [ng^]  va  [ng]  oralig‘idagi  birgina  [ng]  tovushi  qayd 
etiladi.  Lekin  shunga  qaramay,  ayrim  o‘rinlarda  [ng]  yumshoqroq,  ayrim  o‘rinlarda 
esa bir oz qattiqroq talaffuz etiladi. 
Masalan: keling > kel’ng 
akang > ekeng 
daftaring > depter’ng. 
Keltirilgan misollarda [ng] bir oz palatallashgan holda talaffuz etiladi. Andijon 
shevasining baliqchi podgruppasida [ng] bir muncha qattiq talaffuz etiladi: 
keling > kel’ng 
oling > olng 
qo‘ying> qoyng kabi. 
Y-lovchi shevalarda [ng> y] almashinuvi sodir bo‘ladi: 
qoshingni > qosh’yn’ 
onaning koyn’ bolede, bolen’ koyn’ dalada   koyn’ < ko‘ngli 
                                                                 
1
 Афзалов Ш. Ўша асар. –Б. 137.
 
2
 Афзалов Ш. Ўша асар. Ўша бет.
 
3
 Решетов В, Шоабдураҳмонов Ш. Ўша асар. –Б. 167.
 


47 
 
Andijon shahar shevasida [ng] tushiriladi: onangiz > onez 
ko‘nglingiz > koyn’z 
otangiz > otez 
singlingiz > s’:n’z 
Grammatik  formalarda  [ng>y]  va  [y]  ning  tushib  qolishi  ikkilamchi  cho‘ziq 
unlining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi: noningni>nen’yn’>nen’:n’ 
Yozdingmi > yezd’ym’ > yezd’:m’ 
Ayrim  shevalarda  [ng]  o‘rnida  [n]  kelishi  mumkin:  saninda  bole  dunyede 
be:m’ken? (seningdek) 
jl. mыlыxtan og‘ыday < miltiqning o‘qiday. 
 

Download 1,31 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish