O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Funktsional holatlarga umumiy tavsifnoma 
 
Odamni  ish  va  xulq-atvor  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  ko’proq 
vazifalarni  bajaradigan  fiziologik  funktsiyalar  va  psixofiziologik  sifatlarning 
tavsifnomalarining to’plami organizm funktsional holatini belgilaydi. SHu sababli 
funktsional  holatni  qaysidir  bitta  yoki  bir  nechta  ko’rsatkichlar  asosida 
belgilanmasdan, organizmning bir qator funktsiyalarining integral bahosi shaklida 
tasavvur qilish lozim. SHu ko’rinishda organizm faoliyatining samaradorligi ortadi. 
Bir  butun  organizm  faoliyati  neyro-gumoral  boshqaruv  asosida    refleks 
reaktsiyalarining  integral  tizimi  shaklida  o’zaro  aloqalarning  aniq  dasturi 

---

ko’rinishida birikadi. 
Bunda  dastur  turli  fiziologik  jarayonlar  hisobiga 
shakllanadi.      
 
I.M.Sechenov 
tomonida 
ochilgan 
markaziy 
tormozlanish 
hodisasi 
organizmning  refleks  faoliyatining  bir  butunligi  mexanizmini  tushintirib  berdi. 
Keyinchalik  I.P.Pavlov  muhitning  turli  omillari  ta’sirlariga  organizmni  bir  butun 
maqsadli javob  reaktsiyalar berishini qon aylanishni  o’z-o’zini boshqarish va oliy 
nerv faoliyati ko’rsatkichlarini tahlil qilish orqali tasdiqladi. 
         O’tgan  asrning  30  -  yillarida  L.A.Orbeli  organizmda  nerv  va  gumoral 
boshqaruv  o’zoro  bir-biri  bilan  bog’liq  emas  va  bir-biriga  zid  xolda  faoliyat 
ko’rsatadi degan fikrni yo’qqa chiqardi. Uning ko’rsatishicha hayotiy jarayonlarda 
markaziy  nerv  tizimi  maqsadning  mazmunidan  kelib  chiqib  boshqaruvni  ikkala 
yo’lidan  turlicha  foydalanadi.  Organizmni  maqsadli  javob  reaktsiyalarini  tizimli 
tashkil  qilish  g’oyasi  keyinchalik  N.A.Bernshteynning  harakatlarni  tashkil  qilish 
nazariyasi  va  P.K.Anoxinning  funktsional  tizimlar  nazariyasiga  oid  ishlarda 
rivojlantirildi. 
 
Funktsional  holatlar  juda  ko’p  bo’lishga  qaramasdan  ularning  umumiy 
fiziologik  qismlari  mavjud.  Birinchi  guruxni  energetik  qismlar  tashkil  qilib, 
funktsiyani  talab  darajasidagi    energiyani  jismoniy  yuklamaning  quvvatiga  ko’ra 
aerob yoki anaerob yo’l bilan  ta’minlaydi. 
 
Ishchi  a’zo  va  to’qimalarda  talab  darajasida  energiya  hosil  bo’lishi  uchun 
ularga yetarli miqdorda ozuqa moddalar va kislorodni yetkazib berish va almashinuv 
mahsulotlarini chiqarib tashlash vegetativ qism orqali amalga oshiriladi. Vegetativ 
– qismga eng avvalo yurak-qon tomir, nafas va qon tizimlari kiradi.        
         Sensor  qism  axborotlarni  qabul  qilish  va  dastlabki  qayta  ishlashni  amalga 
oshiradi. Buning uchun turli axboratlarni retseptorlarga ta’sir qilishidan tortib, ularni  
ketma – ket qayta ishlash va impulьslar shaklida po’stloqdagi markazlarga yuborish 
jarayonlari yotadi. 
         Axborot qismi axborotlarni qayta ishlashni davom ettirish asosida yechimlar 
qabul qilinadi. Bu faoliyatda xotira va fikrlash jarayonlarining ko’rsatkichlari asosiy 
hisoblanadi.  
 
Motor  qismining  faoliyati qabul qilingan yechimlarni harakat va xulq-atvor 
reaktsiyalari  orqali  amalga  oshiradi.  Motor  qismlar  ichida  ergonomik  va  harakat 
ko’rsatkichlari  farqlanadi.  Ergonomik  ko’rsatkichlar  mehnat  samaradorligi, 
harakatlarning tez bajarilishi, aniqligi, xatosizligi va boshqalarni tavsiflaydi. Harakat 
ko’rsatqichlariga tremor, muskul kuchi, reaktsiya tezligi, harakatlar koordinatsiyasi 
va  boshqalar kiradi. 
 
Faollashtiruvchi  qism  odamning  psixofiziologik  xususiyatlari  va  sifatlarini 
amalga oshirish qobilyatini tavsiflaydi. Bu qismga funktsiyalarni nerv va gumoral 
boshqarishni  o’ziga  xosligi,  gormonlarning    faollik  darajasi,  diqqatni  sozlash  va 
yo’naltirish va emotsional irodaviy sifatlar kompleksi kiradi. 
 
Har qanday funktsional holat organizmning bir butun reaktsiyasi ko’rinishida 
turli darajada tahlil qilinishi mumkin: fiziologik, psixologik va xulq-atvor. Organizm 
funktsional holatining fiziologik darajasini a’zolar va tizimlar tashkil qilib, uning  
energetik, harakat va vegetativ reaktsiyalari bilan tavsiflanadi; psixologik daraja  - 
ruxiy jarayonlarning asosiy ko’rsatkichlarini (qabul qilish, diqqat, xotira, fikrlash, 

---

emotsional-irodaviy  jarayonlar)  o’z  ichiga  oladi;  Xulq-atvor  darajasi  -  faoliyatni  
harakat  va  nutq  bilan  yo’naltirilishini  o’ziga  xosligining  tezligi  va  aniqligi 
ko’rsatkichlarini belgilaydi. 
  
           Funktsional holatlar rivojlanishning fiziologik qonuniyatlari 
 
Har qanday funktsional holatning shakllanishi, po’stloq va po’stloq ostidagi 
motivatsion  zonalarining  faolligini    organizm  faoliyatiga  ma’lum  bir  darajada 
intilishidan boshlanadi. Sportchilarda sport mahoratini yuqori darajaga ko’tarish va 
sog’ligini saqlashga intilish, asosiy vazifa hisoblanadi. Motivatsiya va emotsiyaning 
optimal  darajasi,  chiniqish  mashg’ulotlarining  uzuliksizligi  va  mukammal  tibbiy 
nazorat yuqoridagi vazifalarni muvoffaqiyatli yechish imkoniyatini beradi.   
Funktsional  holatning  to’la  shakllanishi  bosh  miya    katta  yarim  sharlari 
po’stlog’ining  assotsiativ  zonalari  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Ular  mo’ljaldagi 
faoliyatni umumiy rejasini yaratadi. Dastlabida qilinadigan faoliyat haqida  tasavvur 
hosil  bo’ladi.  Buning  uchun  boshqa  odamni  (murabbiy,  ustoz)  so’z  bilan 
tushuntirishi yoki shaxsiy ko’rsatishi orqali faoliyat haqida tasavvur  hosil bo’ladi, 
sportchining ongida qilinishi zarur bo’lgan ishni ma’lum bir etaloni  paydo bo’ladi. 
Bu funktsiyani P.K.Anoxin bo’ladigan voqiylikni avvaldan aks etishi deb nomladi. 
Natijada odam organizmida funktsional holat shakllanib, uning biologik va ijtimoiy 
ehtiyojlari  qondiriladi.  Miyada  harakat  yoki    faoliyat  modelini  shakllanishi  ish 
harakatlari  obrazini  va  vaziyatni  butunligicha  tasavvur  qilishni  qo’shilishidan 
yuzaga  kelib, oldiga qo’yilgan  maqsadlarni amalga  oshirish uchun kerak bo’ladi. 
Talab  qilinadigan  ish  modeli  xaqida  tushunchaga  ega  odam  uni  amalga  oshirish 
uchun turli ish usullaridan foydalanadi.  
Bu  jarayonda  ko’rish  va  eshitish  orqali  axborotlarni  qabul  qilish  va  tahlil 
qilish muhim ahamiyatga ega. Malakali  sportchilarda ko’rish obrazi tez shakllanadi, 
ularda  ko’zni  izlovchi  funktsiyasi  yaxshi  rivojlangan  bo’lib,  ular  muhim 
elementlarni  tez  ajratib  oladilar.  Ularda  sensor  va  motor  xotira  zahiralari  ko’p 
bo’lganligi  uchun,  u  yerdan  zaruratga  ko’ra  faoliyatni  kerakli  sensomotor 
dasturlarini tezda olishi mumkin.  
Harakatning  sensomotor  ko’rsatkichlari  mukammallashuvi  bilan  birga 
sportchilarni o’qitish va jismoniy chiniqtirish  jarayonida ularda aqliy faoliyatning 
maxsus  shakli  taktik  fikrlash  malakasi  shakllanadi.  Ma’lum  bir  taktik 
kombinatsiyalarni  takrorlash    orqali  mutaxassislar  fikrlash  operatsiyalarini 
avtomatlashtiraladi.  Bu o’z navbatida ko’p yechimlarni juda tez  amalga oshirib 
bo’lgandan keyingina, ularning bajarilishini anglab yetadi. 
Sport faoliyatini dastlabki etapida funktsional holatlar rivojlanishining ikkita  
yo’li mavjud. 
Birinchi yo’l - yangi elementlarni sekin-astalik bilan qo’shib, shakllanayotgan 
tizimni murakkablashtirib, bajaradigan harakatni talablarga to’la mos holda bo’lishi 
ta’minlanadi.           
Ikkinchi  yo’l  -  boshlanishdan  barcha  funktsional  tizimlar  ishga  solinadi. 
Keyinchalik  organizmning  javob  reaktsiyasi  uchun  unchalik  zarur  bo’lmagan 
ortiqcha elementlar, zahira tarkibga o’tkaziladi.                                          

---

Aniq faoliyat talablariga mos keladigan optimal davrdagi javob reaktsiyalari 
organizm  maqsadga  erishishi  uchun  eng  oz  energiya  sarfi  hisobiga  amalga 
oshadigan  funktsiyalar  orqali  bajariladi.  Ularning  ayrimlari  asosiy  funktsiyalar, 
boshqalarini  unchalik  zarur  bo’lmaganligi  uchun  zahira  funktsiyalar  deb  ataladi. 
Asosiy va zahira funktsiyalar funktsional holatning integral kompleksiga qo’shilib, 
odamning har qanday ish faoliyati jarayonida shakllanadi.  
Faoliyatni  davom  etishi  organizmning  energiya  imkoniyatlari  kamayishi 
sababli,  integral  kompleksga  qo’shilgan  asosiy  funktsiyalar  o’zlarining 
samaradorligini  pasaytirib  ishni  amalga  oshirish  uchun  yetarli  bo’lmaydi.  Bu 
kamchilik  zahira  funktsiyalarni  ishga  tushish    hisobiga  to’ldirilib  ko’zlangan 
maqsadga erishish ishning fiziologik bahosi ortishi hisobiga bo’ladi. SHuni hisobga 
olish  kerakki,  asosiy  funktsiyalar  o’rnini  bosuvchi  ayrim  zahiralarning  integral 
kompleksga  qo’shilishi  sharoit  o’zgarganda  faoliyatni  davom  ettirishning  zarur 
sharti  hisoblanadi.  Yangi  sharoitga  moslashish  tezligi  va  samaradorligi  ko’p 
tomondan  organizm  funktsional  zahiralarining  ko’pligi  va  ularni  ishga  solish 
darajasiga bog’liq.  
SHunday  qilib,  funktsioal  holat  rivojlanishi  integral  kompleks  tarkibiga 
kiruvchi  ayrim  funktsiyalarni  kuchayishi  yoki  susayishi,  boshqalarining  stabil 
saqlanishi  orqali  amalga  oshadi.  Alohida  funktsiyalarni  ko’rsatkichlari 
o’zgarishining  kattaligi  va  yo’nalishi,  hoxlagan  funktsional  holat  rivojlanishining 
zaruriy sharti hisoblanadi. Uning shakllanishi o’z navbatida organizmni bir butun 
javob reaktsiyasining elementlarining o’zaro munosabatlarini fiziologik maqsadga 
muvofiqligidan  darak  beradi.  Integral  kompleks  tarkibidagi  alohida  elementlar 
vazifasini aniq tasavvur qilish va ularni boshqa elementlar bilan aloqa dinamikasini 
o’rganish  funktsional  holatning  asosiy  ko’rsatkichlarini  miqdoriy  baholash  va 
rivojlanishini yo’nalishini taxmin qilishga imkon beradi. 
Funktsional holat yetarlicha turg’unlikka ega bo’lib, funktsiyalarning alohida  
ko’rsatkichlarini to’lqinlana olish chegarasi hisoblanadi. To’lkinlanishlar maqsadga 
muvofiq  tuzilmaning  butunlik  holatini  o’zgartirmaydi.    SHu  sababli  funktsional 
holatning ko’rsatkichlaridagi har qanday to’lqinlanishlar unda sifatiy va miqdoriy 
o’zgarishlar sodir bo’layotganidan dalolat bermaydi. 
Funktsional  holatning  ko’pchilik  ko’rsatkichlarini  sezilarli  darajada  siljishi 
sportchi    faoliyatining  samaradorligini  o’zgarishi  bilan  namoyon  bo’ladi  va 
bajarilayotgan  ishni  ma’lum  bir  natijaga  erishishi  uchun  fiziologik  bahosining 
ortishida ko’rinadi.