Avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

 
 
3. “ VA ” 
 
 
―VA‖ funksiyasi logik ko‘paytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik  
y = x
1
 . x
2
  ko‘rinishda ifodalanadi. Bu funksiya logik elementning kirishdagi x
1
 va 
  x     1     10       1                1      4    13                        y      HL 
y 
x 
  х 
  0 
  0 
  1 
  1 
  у 
y         HL 
                       х       1        10                1            14         13 

---

 
81 
x
2
 signallari faqat bir vaqtda paydo bo‘lgandagina, chiqishdagi  y signali hosil 
bo‘lishini anglatadi. 
 
 
 
 
 
 
 
Prinsipial sxemada belgilanish 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
             Rele ekvivalent sxemasi 
 
 
 
 
 
     
 
 
 
 
Хaqiqiylik jadvali 
Х
1
 
Х
2
 
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
 
         
 Sxemali yechimli: 
 
 
                  
 
4.3 - rasm 
 
 
4. “ YoKI ” 
 
 
―YoKI‖  funksiyasi  logik  qo‘shish  yoki  dizyunksiya  deyiladi  va  matematik 
ifodalanishi quydagachi:  y= x
1
 V x
2
.  Bu ifoda  logik elementning  kirishda hech 
bo‘lmaganda  x
1
    yoki   x
2 
  mavjud bo‘lsa, chiqishdagi    y  signali  paydo  bo‘lishini 
anglatadi. V -mantiqiy qo‘shuv. 
 
 
o 
 
 
                                                                       Prinsipial sxemada belgilanishi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                           Rele ekvivalent sxemasi 
  у 
H
L 
 у 
 х
2
 
 х
1
 
 х
1
 
  y 
 х
2
 
&
 
HL 
  13 
y 
 4 
 
&
 
 
 
1 
1 
9 
12 
 x
1
     1         5      
 x
2
     2         7      
 х
1
 
 х
2
 
 HL 
 у 
 у 
 х
1
 
  y 
 х
2
 
1 

---

 
82 
 
 
 
 
 
 
Хaqiqiylik jadvali 
Х
1
 
Х
2
 
Y 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
0 
 
Sxemali yechimi 
 
 
 
 
4.4 - rasm 
 
5. “VA-EMAS”  
 
  
―VA-EMAS‖  funksiyasi  Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va 
matematik  y= x
1
* x
2
  ko‘rinishida ifodalanadi. U logik elementning chiqishdagi y 
signali,  kirishdagi  x
1 
va  x
2
  signali  faqat  bir  vaqtda  paydo  bo‘lgandagina  hosil 
bo‘lmasligini anglatadi. 
 
 
 
 
 
 
                                                        Rele ekvivalent sxemasi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Хaqiqiylik jadvali. 
Х
1
 
Х
2
 
Y 
0 
0 
1 
0 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
0 
HL 
13 
y 
4 
 
&
 
 
 
1 
1 
9 
12 
 x
1
  1    5      
 x
2
  2    7      
y 
x 
x 
 
Prinsipial sxema bo‘yicha belgilanishi. 
 
  у 
H
L 
 у 
 х
2
 
 х
1
 
 

---

 
83 
 
Sxemali yechimi 
 
 
 
 
4.5 - rasm 
 
6. “YОKI-EMAS” 
 
―YoKI-EMAS‖  funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va 
matematik ifodalanishi: y= x
1
 v x
2. 
Buning ma‘nosi shuki qachonki F kirishdagi x
1
 
yoki x
2
 da signal bo‘lgandagina logic elementning chiqishda signal bo‘lmaydi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                          Rele ekvivalent sxemasi 
 
 
 
 
 
 
 
 
Хaqiqiylik jadvali. 
Х
1
 
Х
2
 
Y 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
 
Sxemali yechimi. 
 
 
 
 
 4.6 - rasm 
 
 
 
y 
x 
x 
 
Prinsipial sxema bo‘yicha belgilanishi. 
. 
HL 
13 
y 
14 
 
&
 
 
 
1 
1 
9 
10 
 x
1
  1    5      
 x
2
  2    7      
HL 
y 
14 
13 
1 
 
 
 x
1
  1    10      
 x
2
  2    12      

---

 
84 
 
7. “UShLAB ТURISh” 
―UShLAB    ТURISh‖  funksiyasi  matematik  y=x(t-r)  ko‘rinishida 
ifodalanadi. Bu funksiya logik elementning chiqishdagi  y signali ko‘rinishida x ga 
signal berilganda  r  vaqt o‘tgandan keyin hosil bo‘lishini anglatadi. 
 
 
 
 
Prinsipial sxemada belgilanishi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sxemali yechimi 
 
 
 
 
 
 4.7 - rasm 
 
8. “MAN QILMOQ”  
 
―MAN QILMOQ‖ funksiyasi matematik  y=
1
x
   
2
x
ko‘rinishida ifodalanadi 
va  u  logik  elementning  chiqishdagi  y  signali  faqat  kirishdagi  x
2
  signalining 
mavjudligi  va  man  qiluvchi  x
1
  signalining  yo‘qligi  paytida  hosil  bo‘lishini 
anglatadi.  
 
 
Prinsipial sxemada belgilanishi. 
  
 
 
 
       Rele ekvivalent sxemasi 
 х
1
 
  y 
 х
2
 
&
 
 х 
  y 
HL 
y 
6 
13 
x     1   11     

---

 
85 
 
 
 
                               Rele ekvivalent sxemasi 
 
 
 
 
                                                                     Хaqiqiylik jadvali     
Х
1
 
Х
2
 
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
 
 
 
 
 
Sxemali yechimi 
 
 
 
 
 
 
4.8- rasm 
 
9. “IMPLIKATSIYA”  
―IMPLIKATSIYA‖  funksiyasi  matematik    y=x
1 
v  x
2
  ko‘rinishida 
ifodalanadi.  U logik elementning chiqishidagi y  signali kirishdagi x
2
 signali yo‘q 
bo‘lsa yoki  x
1 
 signali bor bo‘lsa mavjud ekanligini anglatadi. 
 
 
 
 
 
Prinsipial sxemada belgilanishi 
 
 
 
 
 
 
 
                          Rele ekvivalent sxemasi 
 
 
 
 
 
 
 
                                  
 
 х
1
 
  y 
 х
2
 
&
 
HL 
13 
y 
14 
 
1 
1
 
 
 
 x
2
  1   10      
x
1    
 2   8 

---

 
86 
                                   Хaqiqiylik jadvali. 
Х
1
 
Х
2
 
Y 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
 
 
 
Sxemali yechimi: 
 
 
 
 
 
 4.9 - rasm 
 
10. “ХOТIRA” 
―ХOТIRA‖ funksiyasi matematik y
2   
= (x
1
 v y
1
) 
2
x
ko‘rinishida ifodalanadi. 
Bu funksiya quyidagini anglatadi: logik elementning kirishdagi x
1
 ga signal berilsa 
(xotirani  ulash),  to‘g‘ridagi  chiqishda  signal  hosil  bo‘ladi.  Bu  holat  kirishdagi  x
2
  
ga  signal  berguncha  (xotirani  o‘chirish),  saqlanadi  va  kirishdagi  x
1
  ning  holatiga  
bog‘liq emas. 
 
 
 
 
 
 
 
Rele ekvivalent sxemasi 
 
 
 
 
Sxemali yechimi 
 
 
 
 
 
 
 
 4.10 - rasm. 
 
 
 х
2
 
 х
1
 
 y
1
 
 HL 
 у
2
 
 у 
HL 
13 
y 
4 
 
1 
1
 
 
 
 x
2
  1   10      
x
1    
 2   8 
HL 
13 
y 
16 
 
1 
1
 
 
 
 x
2
  1   10      
x
1    
 2   8 

---

 
87 
11. «VA-YОKI» 
―VA-YoKI‖  funksiyasi    y=  x
1
  x
2
,  v,  x
3
  x
4
.      matematik  ko‘rinishida 
ifodalanadi  va  u    quyidagini  anglatadi:  mantiq  elementining  chiqishida  signal 
kirishdagi signallar x   va  x   yoki x   va   x   bir vaqtning o‘zida bo‘lganda paydo 
bo‘ladi.   
 
Prinsipial sxemada belgilanishi 
 
 
 
                                                                                        Rele ekvivalent sxemasi 
 
 
 
 
 
 
 
 
12. «EKVIVALENТLIK» 
―EKVIVALENТLIK‖  funksiyasi    y=  x
1
  x
2
  V  x
3
  x
4
.      matematik 
ko‘rinishida  ifodalanadi  va  u    quydagini  anglatadi:  mantiqiy  elementining  
kirishida  ikkala  x      va    x    da  bir  xil  paytda  signal  bo‘lganda  yoki  bo‘lmaganda 
chiqish signali  paydo bo‘ladi.   
 
Prinsipial sxemada belgilanishi 
 
 
 
 
 
 
                                                                  Rele ekvivalent sxemasi 
 
 
 х
1
 
  y 
 х
2
 
&
 
 х
1
 
  y 
 х
2
 
 
-----
- 
___
__ 
 

---

 
88 
4.3.  Asosiy mantiqiy elementlar 
 
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bo‘lib, 4 ta guruhga bo‘lingan: 7 ta logik 
element, 3 ta funksional element, 4 ta vaqt elementi, 5 ta kirish kuchaytirgichlari. 
Umumiy texnik ko‘rsatkichlar. 40  ming soatlik xizmat muddati, nuqsonsiz 
ishlash ehtimolligi r = 0,9 li ulanishlar soniga bog‘liq emas. 
 
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni ta‘minlaydi:  
-  iste‘moldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15% bo‘lganda: 
-  tashqi muhit harorati - 40° dan + 50°
 
S gacha bo‘lganda: 
-  atrof muhitning nisbiy namligi 90% gacha va harorati 25
0 
S bo‘lganda: 
-  4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar. 
 
Тranzistorli  elementlar  ishi  ishonchli,  sozlanishga  va  tayyorlanayotganida, 
ishlayotganida  rostlanishga  muhtoj  emas,  kuzatib  turishni  talab  qilmaydi,  atrof 
muhitning  no‘maqul  sharoitida  ham  ishlay  oladi.  Ko‘pchilik  elementlar  diskretli  
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi 
(shartli ―0‖ bilan belgilangan kichik daraja ―1‖ bilan belgilangan katta daraja). ―0‖ 
signali  o‘zgarmas  tokda  1  voltdan  oshmasligi,  ―1‖  signali  o‘zgarmas  tokda  4 
voltdan  kam  bo‘lmasligi  zarur.  Signallarning  qutbiyligi  manfiy.  Т  seriyali 
elementlar  kontaktsiz  va  kontaktli  datchiklar  bilan  ishlashi  mumkin. 
Elementlarning  iste‘mollaydigan  kuchlanishi  -minus  12  va  24  volt.  Siljish 
kuchlanishi - plyus 6V. Kirish signali ―1‖ -4...12 V, kirish signali ―0‖ -0..1 V.