Bo‘lib, «Maxsus pedagogika» fani namunaviy dasturi asosida yaratilgan

 
 
 
 
 
 
 

---

213 
 
 
VIII bob  Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim tizimida koxlear 
implantat ahamiyati 
8.1 Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim tizimida koxlear implantatsiya 
ahamiyati 
Eshitishda  nuqsoni  bo‘lgan  bolalar  ta’lim  tizimida  koxlear  implantant 
ahamiyati    katta  sanaladi.  Koxlear  implantant  tizimi  ikki  yo‘nalishda  rivojlangan. 
Birinchidan,  koxlear  implantantning  bir  kanalli  tizimlari  takomillashib  borgan. 
Hozirga qadar taxminan 200ga yaqin kishi ulardan foydalanishda davom etmoqda. 
Odatda bular kar bo‘lgan kishilar bo‘lib, koxlear implantant ularga nutqni eshituv-
ko‘ruv idroki asosida tushunishni yengillashtiradi. Biroq, alohida bemorlar koxlear 
implantantning  bir  kanalli  tizimi  yordamida  nutqni  faqatgina  eshitish  orqali 
tushunishga qodir bo‘ladilar. Mazkur tizimlarning rivoji va ishlab  chiqarilishi 90-
yillarga  qadar  davom  etgan.  W.  House  (AQSh)  va  G.Clark  Melburn 
universitetidagi (Avstraliya) hamkasblari bilan birgalikda eshitish tizimini ko‘plab 
fiziologik  tadqiq  etganliklari  bilan  mazkur  tizim  rivojiga  sezilarli  hissa 
qo‘shganlar.  Ikkinchidan,  koxlear  implantantning  ko‘p  kanalli  (ko‘p  elektrodli) 
tizimlari  ishlab  chiqarila  boshlandi.  Ko‘p  kanalli  koxlear  implantantni  yaratish 
g‘oyasi  G.  Bekesy  (Bekesy,  1960)  tadqiqotlari  natijalariga  asoslanib,  mazkur 
natijalar  chig‘anoqning  bazilyar  menbranasi  tonotopik  tuzilishga  ega  ekanligini, 
ya’ni  bazilyar  menbrananing  turli  qismlari  turli  chastotali  tovushlarga  ta’sir 
ko‘rsatishini ko‘rsatdi. Bu bir nechta elektrodlar yordamida eshituv nervining turli 
uchastkalarini stimulyatsiya etish va eshituv tizimiga tovushlar chastotasi haqidagi 
differensiallashgan  ma’lumotlarni  uzatish  imkonining  mavjudligini  anglatardi. 
1962  yilda  W.House  va  J.  Urban  birinchilardan  mazkur  ishni  amalga  oshirishga 
uringanlar. Biroq u davrda mazkur g‘oyani ro‘yobga chiqarishga imkon beruvchi 
texnikalar  mavjud  bo‘lmagan.  Bu  nutqiy  signallarni  murakkab  tahlilini,  quvvatli, 
kichkina  hajmdagi  kompyuterlarni  talab  etgan.  Shu  bois  W.House  Koxlear 
implantantning bir kanalli tizimini rivojlantirishda davom etgan. 
XX  asrning  70-90  yillarida  ko‘p  kanalli  tizimlarni  ishlab  chiqarish 

---

214 
 
Avstraliya,  Avstriya,  Fransiya,  Shveysariya  va  Belgiyada  qayta  tiklangan.  Bir 
nechta  markazlarda  ko‘p  kanalli  Koxlear  implantantlarning  ilk  eksperimental 
modellari  yaratilib, ular  zamonaviy  koxlear  implantantlarga  asos bo‘ldi  (Cochlear 
implant…, 1995; Diller et al., 2005).   Koxlear implantant tizimi ikki yo‘nalishda 
rivojlangan. Birinchidan, koxlear implantantning bir kanalli tizimlari takomillashib 
borgan.  Hozirga  qadar  taxminan  200ga  yaqin  kishi  ulardan  foydalanishda  davom 
etmoqda.  Odatda  bular  kar  bo‘lgan  kishilar  bo‘lib,  koxlear  implantant  ularga 
nutqni  eshituv-ko‘ruv  idroki  asosida  tushunishni  еngillashtiradi.  Biroq,  alohida 
bemorlar  koxlear  implantantning  bir  kanalli  tizimi  yordamida  nutqni  faqatgina 
eshitish  orqali  tushunishga  qodir  bo‘ladilar.  Mazkur  tizimlarning  rivoji  va  ishlab 
chiqarilishi 90-yillarga qadar davom etgan. W. House (AQSh) va G.Clark Melburn 
universitetidagi (Avstraliya) hamkasblari bilan birgalikda eshitish tizimini ko‘plab 
fiziologik  tadqiq  etganliklari  bilan  mazkur  tizim  rivojiga  sezilarli  hissa 
qo‘shganlar.  
Ikkinchidan,  koxlear  implantantning  ko‘p  kanalli  (ko‘p  elektrodli)  tizimlari 
ishlab  chiqarila  boshlandi.  Ko‘p  kanalli  koxlear  implantantni  yaratish  g‘oyasi  G. 
Bekesy  (Bekesy,  1960)  tadqiqotlari  natijalariga  asoslanib,  mazkur  natijalar 
chig‘anoqning  bazilyar  menbranasi  tonotopik  tuzilishga  ega  ekanligini,  ya’ni 
bazilyar menbrananing turli qismlari turli chastotali tovushlarga ta’sir ko‘rsatishini 
ko‘rsatdi.  Bu  bir  nechta  elektrodlar  yordamida  eshituv  nervining  turli 
uchastkalarini stimulyatsiya etish va eshituv tizimiga tovushlar chastotasi haqidagi 
differensiallashgan  ma’lumotlarni  uzatish  imkonining  mavjudligini  anglatardi. 
1962  yilda  W.House  va  J.  Urban  birinchilardan  mazkur  ishni  amalga  oshirishga 
uringanlar. Biroq u davrda mazkur g‘oyani ro‘yobga chiqarishga imkon beruvchi 
texnikalar  mavjud  bo‘lmagan.  Bu  nutqiy  signallarni  murakkab  tahlilini,  quvvatli, 
kichkina  hajmdagi  kompyuterlarni  talab  etgan.  Shu  bois  W.House  Koxlear 
implantantning bir kanalli tizimini rivojlantirishda davom etgan. 
XX  asrning  70-90  yillarida  ko‘p  kanalli  tizimlarni  ishlab  chiqarish 
Avstraliya,  Avstriya,  Fransiya,  Shveysariya  va  Belgiyada  qayta  tiklangan.  Bir 
nechta  markazlarda  ko‘p  kanalli  Koxlear  implantantlarning  ilk  eksperimental 

---

215 
 
modellari yaratilib, ular zamonaviy koxlear implantant- larga asos bo‘ldi (Cochlear 
implant…, 1995; Diller et al., 2005). 
1978-1979  yillarda  G.Clark  va  uning  ishchi  guruhi  tomonidan  chig‘anoq 
fiziologiyasi va gistopatologiyasi sohasidagi ko‘p yillik tadqiqotlardan so‘ng  
Koxlear implantantning 20-elektrodli tizimlari (10 faol elektrodlari bilan) 3 
katta yoshli bemorlarga implantatsiya etilgan. 
G.Clark    ishchi  guruhi  bilan  “Nucleus”  avstraliya  kompaniyasi  (hozirda 
“Cochlear”  firmasi)  hamkorlik  qila  boshlagan  va  1982  yilda  mazkur  kompaniya 
tomonidan birinchi tijorat ko‘p kanalli “Nucleus” koxlear implantant tizimi ishlab 
chiqilgan
69
.  
Avstriyada  70  yillardan  boshlab  Ingeborg  Hochmair-Desoyer,  Erwin 
Hochmair,  Kurt  Burian  ham  koxlear  implantant  tizimini  ishlab  chiqish  bilan 
shug‘ullanganlar.  Ularning  birinchi  8-kanalli  tizimlari  70-yillarda  5  bemorga 
implantatsiya etilgan. Ushbu ishlanmalar “MED-EL” firmasining kodlashning CIS 
strategiyali    “Combi  40/40+”    koxlear  implantant  tizimlarining  ishlab 
chiqarilishiga asos bo‘ldi. 
1975  yilda  C.Chouard  (Fransiya)  teflon  qoplanmaga  ega  5-7  elektrodli 
tizimlar  21  bemorga  implantatsiya  qilinganligi  haqidagi  ma’lumotlarni  nashr 
qiladi,  biroq  boshlangan  teri  kasalligi  sabab  6-18  oydan  so‘ng  tizim  olib 
tashlangan.  1978  yilda  C.Chouard  yangi  8-12  kanalli  modellarni  ishlab  chiqdi  va 
22 bemorga implantatsiya qildi. 
AQShning  bir  nechta  markazlarida  –  Los-Anjeles,  Stanford,  San-Fransisko 
va  Yutada  koxlear  implantatsiya  tizimining  ishlab  chiqilishi  amalga  oshirilgan. 
Los-Anjeles  universitetidan  R.Michelson,  M.Merzenich,  R.Schindler  tomonidan 
yaratilgan  ishlanmalar  “Advanced  Bionics”  (AQSh)  firmasi  tomonidan  ishlab 
chiqilgan  “Clarion”  koxlear  implantantlar  tijorat  tizimining  yaratilishiga  asos 
bo‘ldi.  
  Hozirda  uchta  asosiy  firmalar  koxlear  implantantlar  tizimini  ishlab 
                                                           
69
 
Ching T.Y., Psarros C., Hill M. et all. Should children who use coghlear implants 
wear hearing aids in the opposite ear? // Ear Hear. 2013. Vol. 22(5). P. 365-380
 

---

216 
 
chiqarmoqdalar: 
  - “Cochlear” (Avstraliya) firmasining – “Nucleus 3”, “Nucleus Freedom”,  
“Spectra 22”,  “Sprint”,  “ESPrit”,   “ESPrit  3G” koxlear implantant tizimlari va 
protsessorlari; 
  -  “MED-EL”  (Avstriya)  firmasining  -  “Combi  40/40+”,  “Tempo+”, 
“Pulsar”,  “Sonata”,  “Opus  1”,  “Opus  2”  koxlear  implantant  tizimlari  va 
protsessorlari; 
  -  “Advanced  Bionics”  (AQSh)  firmasining      “Harmony”,  “Auria”,   
“Clarion 1”, “Clarion 2”, “Clarion C II”, “Platinum”, “Clarion Platinum”  koxlear 
implantant tizimlari va protsessorlari. 
   “MXM”  fransuz  firmasi  (“Digisonic”  koxlear  implantant  tizimi) 
zimmasiga barcha qo‘llanilayotgan koxlear implantantlarning  1% dan  ziyod qismi 
to‘g‘ri keladi. 
  Sobiq  Sovet  Ittifoqida  ham  koxlear  implantant  tizimlarini  yaratishga 
urinishlar  bo‘lgan.  Moskvada  M.R.Bogomilskiy  rahbarligi  ostida  koxlear 
implantant  tizimining  tajriba  namunasi  yaratilgan,  biroq  uning  sanoatda  ishlab 
chiqarilishi  boshlanmagan  (Bogomilskiy,  Remizov,  1986).  90-yillarning  boshida 
Kievda ekstrakoxlear implantatsiyaga doir eksperimental tadqiqotlar  olib borilgan 
(Bazarov va hamkor mualliflar., 1993).  
    “Nucleus”  koxlear  implantant  tizimi  (“Cochlear”  firmasi)  yordamida 
koxlear  implantatsiyaning  birinchi  jarrohlik  operatsiyasi  Rossiyada  1991  yilda 
Moskvaning  audiologiya  va  eshituv  protezlari  ilmiy  markazida  amalga  oshirilgan 
(Tavartkiladze  va  hamkor  mualliflar.,  1995).  So‘ng  moliyalashtirishning  yo‘qligi 
sabab olti yillik tanaffus bo‘ldi. 1997 yildan boshlab  “MED-EL” (“Combi 40/40+ 
”, 
“Tempo+”, 
“Opus 
1”, 
“Opus 
2” 
protsessorlari, 
 
“Pulsar”, 
“Sonata”implantantlari)  va  “Cochlear”  (“Nucleus  3”,  “Nucleus  Freedom”  KI) 
firmalarining  Koxlear  implantant  yordamida  koxlear  implantatsiya  jarrohlik 
operatsiyalari  Sankt-Peterburg  va  Moskvada  doimiy  tarzda  amalga  oshirila 
boshlandi.  So‘nggi  yillarda  Rossiyada  “Advanced  Bionics”  firmasining 
“Harmony”  Koxlear  implantant  tizimlari  bilan  implantatsiyalar  amalga 

---

217 
 
oshirilmoqda.  
Respublikamizda Koxlear implantant yo‘li bilan eshitishni tiklash bo‘yicha 
jarrohlik  operatsiyalarining  amalga  oshirilishiga  yaqin  vaqtlardan  kirishildi. 
Hozirgi  kunda  O‘zbekiston  Respublikasi  Sog‘liqni  saqlash  vazirligi  Toshkent 
shifokorlar malakasini oshirish instituti professori, tibbiy fanlar doktori S.S.Arifov 
hamda  tadqiqotchilar  A.A.Tulyaganov,  M.U.Maxmudovlar  tomonidan  xorij 
mutaxasislari bilan hamkorlikda Toshkent, Navoiy shaharlarida istiqomat qiluvchi 
25 nafar zaif eshituvchi va kar bolalar eshitishi ilk marotaba jarrohlik yo‘li bilan 
qayta  tiklandi.  Aytish  joizki,  jarrohlik  operatsiyalari  muvaffaqiyatli  ravishda 
amalga oshirilib kelinmoqda.  
Binaural 
implantatsiya 
koxlear 
implantatsiya 
takomillashishining 
yo‘nalishlaridan biri hisoblanib, ya’ni Koxlear implantantni o‘ng va chap quloqqa 
kiritish  demak  (Litovsky    et  al.,    2004).  Binaural  implantatsiya  eshituv  apparati 
vositasida binaural protezlash singari quyidagilarni ta’minlaydi
70
: 
• 
signal balandligini umumlashtiradi; 
• 
“bosh soyasi” effektidan holilik; 
• 
tovush  lokalizatsiyasi,  reverberatsiya,  shovqin  sharoitda  nutqni  idrok 
etish, bir nechta so‘zlashuvchilar bilan muloqot etish uchun lozim bo‘lgan binaural 
implantatsiya.  
Uzoq  vaqt  koxlear  implantatsiya  faqat  bir  quloqda  (monaural)  amalga 
oshirilgan,  bu  ma’lum  darajada  koxlear  implantant  tizimlarining  yuqori  bahosi 
bilan  shartlangan.    “MED-EL”  firmasi  bilateral  implantatsiya  sohasidagi  еtakchi 
hisoblanadi.  Ilk  bilateral  koxlear  implantant  1996  yilda  katta  yoshli  kishida,  ikki 
yildan  so‘ng  esa  bolada  amalga  oshirilgan.  2002  yilga  kelib  ikkita  Koxlear 
implantantdan  foydalanuvchilar  soni  500dan  ziyodni  tashkil  etdi,  bu  esa  binaural 
koxlear  implantatsiyaning  monaural  koxlear  implantatsiya  bilan  solishtirganda 
katta  samaradorligini,  shu  jumladan  moddiy  jihatdan  ham  xamyonbop  ekanligini 
                                                           
70
 
Ching T.Y.C., Incerti P., Hill M. Binaural benefits for adults who use hearing 
aids and coghlear implants in opposite ears// Ear Hear. 2012. Vol. 25(6). P. 565-
600
 

---

218 
 
isbotlab bergan maxsus tadqiqotlarni o‘tkazishga imkon berdi (Kuehn-Inachor  et 
al.,  2004;  Litovsky    et  al.,    2004;  Luntz  et  al.,  2005;  Mueller  et  al.,  2002;  va  b.).  
Binaural implantatsiyaning ustunlik jihati quyidagidan iborat: 
• 
shovqin sharoitda nutqning tushunarliligi10-12%ga ortadi; 
• 
fazoda tovush manbaining lokalizatsiyasi yaxshilanadi; 
• 
reverberatsiya 
sharoitida, 
bir  necha  so‘zlashuvchilar  bilan 
suhbatlashishda nutqning tushunarliligi ortadi (cocktail  party  effect);  
• 
bolalar  eshitishni  va  turli  tovushlarni  ajrata  olishni  tez  o‘rganadilar, 
lug‘at boyligini tezroq to‘playdilar, gapirishni o‘rganadilar.    
Katta yoshli kishilarning ta’kidlashicha, ikki KIdan foydalanishda: 
• 
tovush va nutq nisbatan tabiiyroq jaranglaydi; 
• 
ular tovushlarni bir tomondan emas, turli tomonlardan idrok etadilar; 
• 
nutqni tinglash yanada qulayroq, nutq nisbatan tabiiyroq jaranglaydi; 
• 
tinglash jarayoni kamroq urinishlarni va kam toliqishni talab etadi. 
Natijada  Yevropaning  qator  mamlakatlari  va  AQShda  sug‘urta 
kompaniyalari  bemorlarga  implantatsiya  o‘tkazish  uchun  lozim  bo‘lgan  sarf-
harajatlarni  to‘lay  boshladilar.  Hozirgi  kunda,  Germaniyada  avval  implantatsiya 
etilgan bemorlarning ko‘pchiligiga istaklariga ko‘ra ikkinchi quloqda implantatsiya 
amalga oshirilmoqda, jumladan, ota-onalarning istaklari asosida  ular farzandlariga 
ham.  Germaniyadagi  80%  bolalarga  jarrohlik  operatsiylari  binaural  amalga 
oshirilmoqda. Ikki KIni taqishni istagan yangi bemorlarga  operatsiya ikki quloqda 
bir vaqtda yoki kichik interval bilan amalga oshiriladi. Binaural implantatsiyaning 
bir  vaqtda  amalga  oshirilishi  narkozning  bemorga  bo‘lgan  uzoq  muddatli 
ta’sirining oldini oladi, bu esa bolalar uchun juda muhim. Bu shuningdek, binaural 
eshituv  idrokining  tabiiy  rivojlanishini  ta’minlaydi  va  eshituv  nutqiy 
reabilitatsiyaning muddatini qisqartiradi.  
Isbotlanishicha, agarda birinchi va ikkinchi operatsiyalar o‘rtasidagi interval 
katta  bo‘lmasa,  ikkinchi  quloqdagi  implantatsiyaning  samarasi  yuqoriroq  bo‘ladi 
(Litovsky  et al., 2006). Ikki operatsiya o‘rtasidagi katta intervalda bemor birinchi 
implantatsiyadan  so‘ng  eshitishni  o‘rgangani  kabi,  ikkinchi  KIda  ham  eshitishni 

---

219 
 
o‘rganishi  kerak.  Tadqiqotlarning  ko‘rsatishicha,  ikkinchi  quloqda  implantatsiya 
birdaniga o‘tkazilmay , bir oz muddatdan so‘ng o‘tkazilsa, bemor ikki operatsiya 
oralig‘idagi  davrda  implantatsiya  etilmagan  qulog‘ida  EAni  taqqan  bo‘lsa  uning 
natijasi  sezilarli  yaxshi  bo‘ladi  (Raeve,2008).  Ikkinchi  quloqdagi  implantatsiya 
bemor  endilikda  foydalanayotgan  Koxlear  implantant  modeli  bilan  bir  xilda 
bo‘lishi  kerak.  Bu  har  bir  quloqdan  miyaga  borayotgan  signallarningyanada 
yaxshiroq kelishishini ta’minlaydi. 
Kuzatishlarning  ko‘rsatishicha,  ikkinchi  quloqda  implantatsiyani  amalga 
oshirish,  bir  Koxlear  implantantdan  foydalanuvchi  bemordagi  natijalarni  sezilarli 
yaxshilaydi.  Xususan,  binaural  implantatsiya  karlikning  katta  intervaliga  ega 
kishilarga tavsiya etiladi (Portmann et al,. 2007).  
Biroq,  bemorlarning  bir  qismi  (yoki  bolalar  ota-onalari)  ikkinchi  quloqda 
implantatsiyani  moddiy  sababdan  emas,  balki  boshqa  qator  sabablar  bois 
o‘tkazishni istashmaydi: 
• 
nutqni  idrok  etish  sifatidan  va  bir  koxlear  implantant  bilan  hayot 
kechirish sifatidan qoniqish; 
• 
ikkinchi bor jarrohlik operatsiyasini o‘tkazishni istamaslik; 
• 
ikkinchi quloqda eshitish apparatidan foydalanish; 
• 
ikkinchi  quloqni  koxlear  implantantning  yanada  zamonaviy 
modellariga,  jumladan  to‘laligicha  implantatsiya  etiladigan  modellariga  saqlab 
qolish; 
• 
estetik o‘ylardan kelib chiqib, yana bir qurilmani taqishni istamaslik. 
Eshituv  stimulyatsiyasining  ikkinchi  quloq  implantatsiyasi  natijalariga 
sezilarli  ta’sirini  inobatga  olib,  mutaxassislar  va  ota-onalar  Koxlear  implantantga 
ega    bolani  implantatsiya  etilmagan  quloqda  eshitish  apparatini  taqishni  davom 
ettirishiga  maksimal  darajada  harakat  qilishlari  kerak.  Bu  tegishli  binaural 
implantatsiya  uchun  kerakli  bo‘lgan  eshituv  markazlarining  rivojlanishini, 
shuningdek, karlikni davolashning yangi usullarini rivojlanishini ta’minlaydi.    

---

220