KUNDALANG-TARG’IL MUSHAK TO’QIMASI
Ko`ndalang- targ`il mushak to`qimasi skelet mushaklarini, ovqat hazm qilish traktining ba’zi
a’zolari (til, tanglay, qizilo`ngach bir qismi) mushaklarini, ko`z mushaklarini, mimik va nafas olish
mushaklarini hosil qiladi. Yurak mushagi ko`ndalang-targil mushak to`qimasining maxsus turi bo`lib,
u haqda quyida maxsus fikrlar bayoni bor.
Ko`ndalang-targ`il mushak tolalarining tuzilishi. Ko`ndalang-targ`il mushak to`qimasi
tolalardan iborat bo`lib, ularning uzunligi bir necha santimetrgacha (12,5 sm), diametri 100 mkm
gacha yetishi mumkin. Shu sababli ko`ndalang-targ`il mushak tolalari simplastik tuzilmalar deb
ataladi. Ular uzun silindrik tuzilmalar bo`lib, sirtdan yaxshi ifodalangan parda - sarkolemma bilan
qoplangan. Mushak tolalarining yadrolari oval shaklli, xromatini kam, pereferiyada, sarkolemma
ostida joylashadi (92-rasm, a). Mushak tolalari mitoxondriyalarga boy bo`lib, ular miofibrillalar
orasida tizilib yotadi. Shuni qayd qilish lozimki, mushakning harakat aktivligi ancha yuqori bo`lsa
(qisqarish tezligi qancha katta bo`lsa), mushak tolasida sarkosomalar (mitoxondriyalar) shunchalik
ko`p bo`ladi. Mushak tolalari sarkosomalarning kristallari kuchli rivojlangan bo`lib,
sarkosomalarning uzun o`qiga nisbatan perpendikulyar yo`nalgan. Donador-endoplazmatik to`r sust
rivojlangan, yadro atrofida joylashadi. Sust rivojlangan plastinkasimon kompleks ham shu yerda
yotadi.
Ko`ndalang-targ`il mushakda sillik kanalchalar sistemasi mavjud bo`lib, uning mushak
tolalarining maxsus strukturasi deb-hisoblash
mumkin. Kanalchalar sistemasi tolaning uzun
141
o`qi bo`ylab miofibrillalar oralig`ida joylashdi va Z chiziq qarshisida yoki A va I disklar chegarasida
kengaymalar hosil qilib tugaydi. Bu sistema sarkoplazmatik retikulum (to`r) deb nomlanadi.. Bundan
tashqari, A va I disklar chegarasida (sut emizuvchilarda) sarkolemmaning plazmatik membranasi tola
ichiga botib kirib T sistema naychalarini hosil qiladi. Bu naychalar tolaning uzun o`qiga ko`ndalang
yo`nalgan (tubulus transversalis). T sistema kanalchalari A va I disk chegarasida atrofidagi simmetrik
joylashgan sarkoplazmatik to`r naycha kengaymalari bilan triadalar hosil qiladi. Sarkoplazmatik to`r
qisqarishining yuzaga chiqishida ishtirok etadi.
Miofibrillalar
tolaning
qisqarishini
ta’minlovchi tuzilmalardir. Bu ipsimon tuzilmalarning
qalinligi
2
mikron
keladi.
Qo`ndalang-targ`il
mushakning miofibrillalari silliq mushakdan farq
qilib, ko`ndalangiga taram-taram bo`lib bo`yaladi. Bu
ularning nozik tuzilish xususiyatlariga bog`liq.
Miofibrillalarda A va I disklar farq qilinadi. A disklar
har xil bo`yoqlar bilan yaxshi bo`yaladi. I disklar esa
uncha yaxshi bo`yalmaydi. Anizotrop-A disklar ikki
xil nur sindirish (anizotropiya) xuso`siyatiga ega va
ularning nomi ham ana shu xususiyatga asoslangan
(92-rasm, b). I disklar anizotropiya xususiyatiga ega
emas va shu sababli ularni izotrop disklar deyiladi.
Mushak tolasi fibrillalarning bir xil disklari bir sathda
yonma-yon
yotib,
butun
mushak
tolasining
ko`ndalang-targ`illik manzarasini yuzaga keltiradi.
Elektron mikroskop fibrillalarning nozik tuzylishi
tafsilotlarini aniqlashga imkon berdi. A diskning
o`rtasida H zona bo`lib, uning markazidan esa M
chiziq o`tgan (93-rasm, a, b). I diskning o`rtasida Z
chiziqchasi yotadi. U ba’zi bir adabiyotlarda eski nom
bilan T chiziq (telofragma) deb ataladi. Har ikki Z
chiziqchasi orasida yotgan miofibrilla bo`lakchasiga
Do'stlaringiz bilan baham: |