|
3.2. To`qimachilikda nanotexnologiyalar
Ko`pgina mutaxassislar mikrotexnologiya tarixi Richard Feynmanning 1959
yili Amerika fiziklar jamiyatida o`qigan mashhur ma’ruzasidan so`ng boshlangan
degan fikrdalar. U mikrotexnologiya potentsialini boy bo`yoqlarda tasavvur etadi.
Ma’ruzalarda kompyuterlar, axborotni saqlash qurilmalari, elektron qismlar va
robotlar mitti holatda tasvirlangan edi. Feynmanning mikroelektronika borasidagi
bashoratlari tez (aniqrog`i, 1960-70 yillarga keliboq) amalga oshdi. 1980 yilda esa
yetakchi universitetlar va davlat laboratoriyalarida nisbatan arzon usullarda mitti
mexanik detallar yaratila boshlandi.
Nanotexnologiya tushunchasi uchun tugal va aniq ifoda yo`q, ammo mavjud
mikrotexnologiya asosida bu o`lchamlarni nanometrdagi texnologiya deb yuritish
mumkin. Shuning uchun mikrodan nanoga o`tish bu moddani boshqarishdan
atomni boshqarishga o`tish demakdir.
Sohaning rivoji deganda esa asosan uchta yo`nalish tushuniladi:
- o`lchami atom va molekulalar o`lchamlari bilan solishtirarli elektron
sxemalarni tayyorlash;
- nanomashinalarni loyihalash va ishlab chiqish;
- alohida atom va molekulalarni bosh¬qarish va ulardan alohida
mikroob’yektlarni yig`ish.
69
Bu yo`nalishdagi izlanishlar ancha vaqtdan buyon olib borilmoqda. 1981
yilda tunnelli mikroskop yaratilib, alohida atomlarni ko`rish mumkin bo`ldi.
Shundan buyon texnologiya sezilarli takomillashtirildi. Bugun bu yutuqlarni
kundalik hayotda ishlatamiz: lazerli disklarni ishlab chiqarish, jumladan, DVD
disklardan nanotexnologik usulsiz foydalanish mumkin emas.
Soha taraqqiyotidagi asosiy bosqichlarni bir eslab ko`raylik.
1959 yil. Nobel mukofoti sohibi Richard Feynman kelajakda alohida atomlarni
boshqarib, odam har qanday moddani sintez qilishi mumkinligini bashorat qildi.
1981 yil. Binig va Rorer tomonidan moddalardan atomlar darajasida ta’sir qila
oladigan skanerlovchi tunnel mikroskopning yaratilishi.
1982-85 yillar. Sistemalarda atomar aniqlikka erishildi.
1986 yil. Atom quvvatli mikroskop yaratilib, u tunnel mikroskopidan farqli
ravishda har qanday, masalan, tok o`tkazmaydigan material bilan ham ta’sirlasha
oladi.
1990 yil. Alohida atomlarni boshqarishga erishildi.
1994 yil. Sanoatda nanotexnologik usullarning qo`llanila boshlanishi.
O`zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
2018
yil
27
apreldagi 312-son qarori bilan Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy
universitetida Nanotexnologiyalarni rivojlantirish markazi tashkil etildi. Bunda
nanotexnologiyalar sohasida innovatsiyalarni amalga oshirish maqsadida oliy
ta’lim muassasalari, ilmiy-tadqiqot muassasalari, xo`jalik boshqaruvi organlari,
boshqa manfaatdor tashkilotlar va xususiy sektor bilan hamkorlik qilishlari,
fundamental
va
amaliy
ilmiy
tadqiqotlarni,
shuningdek,
nanotizimlar,
nanomateriallar va nanotexnologiyalar sohasida innovatsion loyihalarni amalga
oshirishda ishtirok etish, nanotexnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor
yo`nalishlarini belgilash va amalga oshirishda qatnashish, nanotexnologiyalar
rivojlanishining zamonaviy xalqaro tendentsiyalari, xalqaro aloqalarni o`rnatish,
nanotexnologiyalar sohasida hamkorlikda xalqaro loyihalarni ishlab chiqish va
bajarish, xalqaro ilmiy anjumanlar va simpoziumlarni tashkil etish va o`tkazishda
70
amaliy ishlar olib borish to`g`risida aytib o`tilgan. Nanotexnologiyalar sohalari
masalan:
1. Tibbiyotda odamning tanasida paydo bo`ladigan barcha kasalliklarning
oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar nanorobotlarni yaratish;
2. Gerontologiyada insonlarning jismoniy boqiyligiga, odam tanasidagi
hujayralar qirilishining oldini oluvchi, odam organizmi to`qimalarining ishlashini
yaxshilash va qayta qurish uchun molekulyar robotlarni kiritishga erishish;
3. Sanoatda iste’mol mollarini ishlab chiqarishda an’anaviy usullardan foy-
dalanishdan bevosita atom va molekulalardan yig`ishga o`tish;
4. Qishloq xo`jaligida oziq-ovqatni tabiiy ishlab chiqaruvchilarni (masalan,
o`simliklar va hayvonlar) molekulyar robotlardan tuzilgan funktsional
o`xshashlariga almashtirish. Ular tirik organizmda sodir bo`ladigan kimyoviy
jarayonlarni qisqaroq va samaraliroq yo`l bilan amalga oshirishadi. Masalan,
«tuproq-is gazi-fotosintez-ko`kat-sigir-sut» zanjiridan barcha ortiqcha bo`limlar
olib tashlanadi. Faqat «tuproq-is gazi-sut (qatiq, yog`, go`sht)» qoladi. Bunday
«qishloq xo`jaligi» samaradorligi ob-havo va og`ir mehnat sharoitiga bog`liq
bo`lmaydi. Uning ishlab chiqarish hajmi oziq-ovqat muammosini birato`la hal
qiladi.
5. Biologiyada tirik organizmga atomlar darajasidagi nanoelementlarni
kiritish mumkin bo`ladi. Buning oqibatlari turlicha bo`lib, yo`qolib ketgan turlarni
tiklashdan tortib, yangi turdagi jonzotlar biorobotlarini yaratishga olib kelishi
mumkin.
6. Ekologiyada inson faoliyatining atrof-muhitga ta’sirini to`liq bartaraf
qilish. Bunga birinchidan, ekosferani inson faoliyati chiqindilarini boshlang`ich
xom-ashyoga
aylantiruvchi
molekulyar
robot-sanitarlar
bilan
to`ldirish,
ikkinchidan esa sanoat va qishloq xo`jaligini chiqindisiz nanotexnologik usulga
o`tkazish bilan amalga oshirish mumkin.
7. Koinotni o`zlashtirishda koinot «odatiy» yo`l bilan emas, balki nano-
robotlar orqali o`zlashtiriladi. Robot-molekulalarning ulkan armiyasi Yer
atrofidagi fazoga chiqariladi va uni inson yashashi uchun yaroqli holatga keltiradi.
71
Oy, asteroidlar va yaqin planetalarda inson yashashi uchun kosmik stantsiyalar
qurish hozirda mavjud bo`lgan usullardan arzon va xavfsiz bo`ladi.
8. Kibernetikada hozirda mavjud bo`lgan planar strukturalardan o`lchamlari
molekular o`lchamiga teng bo`lgan hajmiy mikrosxemalariga o`tish sodir bo`ladi.
Kompyuterlarning ishchi chastotasi teragerts qiymatga yetadi. Neyronga o`xshash
elementlardan tuzilgan sxemalar paydo bo`ladi. Oqsil molekulalaridan tuzilgan
xotira hajmi terabaytlarda o`lchanadigan, saqlash davri uzoq bo`lgan xotira
elementlari paydo bo`ladi. Inson aqlini kompyuterga «ko`chirish» mumkin bo`lib
qoladi.
9. Aqlli yashash muhitida barcha tashkiliy qismlarga mantiq elementlarini
kiritish hisobiga biz yashayotgan atrof-muhit «aqlli» va inson yashashi uchun to`la
qulay bo`lib qoladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
