Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

Мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан теварак-атрофни ўрганиш.
Мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан ўтказилган тажрибалардан шуни 
кўриш мумкин-ки болалар теварак-атрофини ориентировка қилишга 
ўрганаётганларидаёқ оддий терминлардан 
мураккаброқда, 
теварак-атрофтерминларига 
ўта бошлайдилар. Уларнинг нутқдаридаги «шу 
ерда»,
«у ерда», «мана» каби сўзлари (бирор 
предметникўрсатиб, айтиб) «ёнида», «яқинда», 
«ёнма-ён» каби янги терминлар билан, 
алмашиниши бунинг яққол гувоҳи бўла олади.
Бола 
ориентировка 
қилишга 
ўрганаётганида «ёнма-ён» сўзининг маъносига 
кейинроқ тушунади, ёки «ўртада», «орасида» 
кабиларни ўрганиб бўлгач, кейинроқ 
«атрофида», «четида», ёки «ёнидан», 
янакейинроқ бориб бола бу сўзларни 
атрофлича тушуна бошлайди ва чап 
тарафдами? Ёки ўнг тарафдами? фарқлай бошлайди. Лекин болаларга теварак 

---

141 
атрофни ориентировка қилишга ўргатиш ишини турли йўллар ва йўлланмалар 
билан тушинтириш кераклигини унутмасликкерак.
Педагогик масала № 1. 
Катта тарбиячи битта группада фақат 2 та тарбиячи ўтказган математика 
машғулотини кузатди. Мана бу ёзувларни таҳлил қилинг: «Зaҳpo Вохидовнада» 
машғулот учун ҳамма нарса олдиндан тайёрланган. Болалар машғулотга 
киришдилар. Тарбиячи болаларга ҳулқлари ҳақида эслатишни ёдидан 
чиқармади. Машғулот давомида болалар актив қатнашдилар, ўртоқларига ёрдам 
бердилар, аниқ бўлмаган нарсаларни тўғриладилар. Санаш кўникмаси 
мустаҳкам, кўз билан чамалашлари ривожланган, лекин жисмоний тарбия 
дақиқаси жараёнида болалар энгашганларида йўналишни адаштирадилар. Наима 
Ҳошимовна болаларни машғулотга 10 минут кечга қолиб таклиф қилди, яъни 
навбатчилар столга тарқатма материалларни тарқатиб чиқишга улгурмадилар. 
Машғулот жараёнида болаларнинг диққатлари бўлинди, ўтирган жойларида 
шовқин қилдилар. Ҳаракат вақтида ориетировка қилишда хатолар кўп бўлди, 
болалар ўнг ва чап йўналишда кўп адашдилар. Тарбиячи болаларни 
шошилтирди., машғулотта якун ясамади, лекин болаларнинг хулқига объектив 
баҳо берди. 
Bақт сўзи рус сўзидан келиб чиққан, яъни вақт — «время» дегани айланмоқ 
маъносини билдиради. Ўтган, ҳозирги ва келасилар ўзаро шундай алоқа 
қилганки, ўринларини бир-бирларига алмаштира олмайдилар. Вақтнинг қайтмас 
хусусиятлари шуки вақтнинг бир томонга йўналиб ўтиши, у табиат ва 
жамиятнинг чиқиши йўналишини ифодалайди.
Вақтнинг асосий қабул қилиниши бу сезиш қобилиятидир. Ҳар хил 
комплекс анализатор вақтни сезиш қобилиятининг чўзилишига таъсир қилади, 
лекин асосий хусусияти деб И.М.Сеченов эшитиш ва тананинг сезги 
қобилиятларига эътибор берган «Вақт товуш ва тананинг сезиш қобилияти 
инсонга вақт ҳақида тушунча беради, шунда ҳам тўла ўз мазмуни билан эмас 
балки вақт бир томонлама товушнинг тортилиши ва тананинг сезишини 
тортилиши. Шунинг учун И.М.Сеченов эшитиш ва сезиш хусусиягидан бу вақт 
бўшлиғининг /дроб/ анализаторлари деган эди.
Шундай қилиб, аниқ вақт интервалларини вақтинчалик баҳолаш 
таьсирланиш ва тормозланиш динамик процессида аниқланади.
Вақт интервалида дифференцировка бу вақтга нисбатан шартли 
рефлексларнинг хослигидир.