Б. Ш. Ризаев,Б. Б. Хасанов муҳандислик геологияси

1.Ернинг келиб чиқиши, ер шарининг шакли
2.Ер шарининг тузилиши, таркиби
3. Ернинг иссиқлик режими
1.1. Ернинг келиб чиқиши, ер шарининг шакли
Ер +уёш системасидаги планетадир. +уёш системаси марказида - секин айланаётган юлдуз -
қуёш жойлашган бўлиб, унинг атмосфераси ҳарорати 5700К, марказида эса - 5
×10
6
× К га яқин. +уёш
атрофида 9 планета айланиб туради ва уларни 2 гуруҳга ажратиш мумкин:
Ички планеталар - Меркурий, Венера, Ер ва Марсдир.
Ташқи планеталар - Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутондир.
+уёш системасига кўп сонли кометалар киради ва улар +уёш системасининг чеккаларида
тарқалган бўлади.
+уёш системаси ва ернинг келиб чиқиш муаммоси табиатни билиш соҳасидаги муҳим
саналиб, ерда инсон ва ҳаётни пайдо бўлиши муаммолари билан бир хилдир. +адим замонларда
ерни пайдо бўлиши ҳақида диний тушунчаларгина мавжуд эди. XVIII асрнинг иккинчи ярмида
планеталар системасининг вужудга келиши ҳақида дастлабки моддиюн гипотезалар пайдо бўлди.
Бу гипотезалар ернинг суюқ - қизиган тумандан ҳосил бўлганлигини тушунтириб, унинг аста-секин
совиши натижасида юқори қавати аста қотиб, қаттиқ қисмга айланиб унинг остки қисмида суюқ -
қизиган масса бўлиши мумкин деб тушунтиради. ХХ асрдаги космик, геологик, геофизикавий ва
бошқа фундаментал фанларни янгиликлари бу гипотезани тўғри эмаслигини исботлади. Хозирги
даврдаги космосни илмий тадқиқот қилиш туфайли фақатгина ер ҳақида эмас, балки +уёш
системасидаги бошқа планеталар ҳақида ҳам етарли маълумотга эга бўлинди. Ер шакли мураккаб,
номунтазамдир. Эрамиздан 530 йил аввал Пифагор ерни шар шаклида деган эди. Лекин, шунга
карамасдан, Ернинг шарсимонлиги фанда Магеллан саёҳати (1519 - 1523 йиллар) дан кейингина
тасдиқланди. XVII асрнинг охирида И. Нютон ва Х. Гюйгенслар фикрича ер айланишда марказдан
кочма куч таъсирида қутб ўклари, экватор ўкларига нисбатан қиска бўлиб, шакли эллипсоидга
яқин деб топдилар.

---

Текширишлар шуни кўрсатдики, экватор радиуси қутб радиусига қараганда 21,38 км га
қисқа бўлиб, ернинг шар шакли қутбларда ўзгарган бўлиб, эллипсоид шаклига яқиндир.
Ернинг эллипсоид айлана бўйича ўлчами:
Катта ярим ўқ (экватор радиуси) - 6378,24 км
Кичик ярим ўқ (қутб радиуси) -6356,86 км
Ўртача радиус (тенг ҳажмли шар)- 6371,1 км
Ер юзаси майдони - 5,1
×10
8
км
2
;
Ҳажми - 1,083
×10
12
км
3
;
Массаси - 6
×10
24
кг;
Охирги йилларда олинган маълумотлар шуни кўрсатадики, ернинг юзаси маълум бўлган
геометрик шаклларнинг бирортасига ҳам туғри келмайди, у ўзига хос шаклга эга. +уруқликларнинг
кўтарилганлиги, денгиз ва океанларнинг чўкканлиги, Ер юзасининг ўзига ҳос - геоид - шаклига
шартли мос деб олинди.
1.2.