162
курсининг эркин тебранишига имкон берилди, бу эса ўз навбатида автоматик
барқарорлашувига олиб келиши керак эди. Аммо валюта курси ўзгариб
туришининг тўлов балансига таъсири чекланган ҳарактерга эга бўлади
(масалан, валютанинг «сўзиб юрувчи курси» пайтида бу нарса аниқ бўлиб
қолди), чунки тўлов балансининг барқарор эмаслиги муомала соҳасига эмас,
балки ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ. Тўлов баланслари пассиви
давлатнинг чет элдаги ҳаражатларига, айниқса турли ҳарбий-сиѐсий
акцияларга боғлиқ бўлади. Валюта курсининг қалқиб туришининг ўзи ҳам
халқаро валюта тизимининг беқарорлигини кучайтиради. Сўнгги
йигирма
йил ичида индустриал ривожланган мамлакатлар чегараланган (фиксация
қилинган), аммо ҳар ҳолда тартибга солинадиган курсдан эластик
(қайишқоқ) валюта курсига ўтиб олдилар. Абсолют эластик валюта курсида
алмашув курси валюта бозоридаги тенг кучли валюта баҳосида белгиланади,
чекланган курс чогида эса валюта курси Марказий банк томонидан
белгиланади, бунда банк белгиланган курс бўйича хорижий валютани ҳар
қанча миқдорда олиш ва сотиш мажбуриятини ўзига олади.
Валютанинг эластик курс миқдори уч омилга боғлиқ:
1. Ички ва ташқи нархлар даражаси. Бошқа шароитлар тенг бўлганда
ички баҳоларнинг ўсиши валюта курсининг пасайишига олиб келади (ҳарид
қилиш қобилияти паритети назарияси);
2. Савдо оқими билан боғлиқ омиллар; масалан, экспорт бозорининг
камайиши ѐки йўқотилиши, дефицит, яъни валюта арзонлашувини келтириб
чиқаради.
3. Капитал оқиб ўтиши. Мамлакат ичида фоиз ставкаларининг ошиши
капитални жалб этади ва бу билан миллий валютанинг қимматлашувини
келтириб чиқаради.
Чегараланган ва эластик валюта курсларини солиштирганда қайси
бири устунлигини аниқлаш қийин.
Эластик алмашув курси одатда, қисқа
вақт давомида турғун бўлмайди, аммо ўзоқ муддатли режаларда зарурий
эластикликка эга бўлади. Аксинча, чегараланган алмашув курслари қисқа
муддат учун самарали, аммо узоқ келажак учун ўта ноэластикдир. Бу
тизимларнинг ҳеч қайсиси нархлар барқарорлиги ва тўла бандлик бўйича
тўла устунликка эга эмас. Валюта курсининг сунъий равишда юқори бўлиши
ишсизликка олиб келади, паст бўлиши эса инфляцияни кучайтиради.
Ликвидлик (ҳаридоргирлик) муаммосини ҳал
этиш борасида
иқтисодчилар (Ж.М.Кейнс, Р.Триффин ва бошқалар) «юқори ликвидлик
бошқариладиган валюта» чиқаришни тушунадилар ѐки халқаро валюта
муносабатларига ички қоғоз-пул муносабатини тартибга соладиган
тамойилларни қўллашни таклиф этадилар. Охир-оқибатда бу лойиҳаларнинг
моҳияти шундаки, тўлов баланс сальдоси актив бўлган давлатлар тўлов
баланси дефицит (камомад) бўлган давлатларга
кредит беришга мажбур
қилишга қаратилади. Шу мақсадда халқаро валюта чиқариш таклиф этилади.
Бу валюта қўшимча ликвидли маблағни таъминлайди ва пассив тўлов
балансига эга бўлган мамлакатлар бевосита актив сальдога эга бўлган
163
давлатларга мурожаат этмасдан, ўз пассивларини қоплаш имконига эга
бўлади.
Бу ғоя 1969 йилда амалда реализация қилинди.
Do'stlaringiz bilan baham: